Engvangin nge kan la inlungrual theih loh?
Tunlai hian social media hrang hrangah kan unaute tana hriat nuam lo tak tak post ching kan tam ta hle mai. Ka sawi tum ka sawi hmain, Mizo ṭawnga ziak chanchinbu hmasa Mizo leh Vai Chanchinbu kum 1904 October (Khuangchawi thla)-a chhuah ‘Lekha X’ a mi hi chhiar lawk ila:
“T-HU CHANG.
Mi ṭhen khat chuan tunlai lian mani chi te kan hmusit ṭhin, mi khuate pawh kal kawng a tawk ila kan be nawm nah ṭhin, englo te pawh mi zawt shela mi ṭhen khat chuan kan hril ṭha duh ṭhin lo, kan be nawm nah mai ṭhin, chutiang mi chu ka hre fo ṭhin. Vai bel kan nawt a mikhual chan chin hre lo te in englo mi zawt shela kan ti duh dah ṭhin. Vui hna kan thawk a mi te kan ti duh dah ṭhin. Chu chu thil ṭha lo tak ani.
Englo tam kan hriat leh mi hriat a kan zep tur ani hek lo. Tin, kan chi te kan tisik tur ani hek lo, kan chi te'n lo hre ve shela kan ti ang rawn ti ve thei shela ti ho ila keini tan tepaw a nuam tur ani. Tin, kal kawng a mikhual tepawh tawk ila min bia shela tha takin chhang ila, englo min zawt shela an mi zaw' apiang chu tha takin hril ila, chu-tiang kan tih chuan kan chung a tumah an thin ur lovang. Tin, chumi chu englo kan hriat lo kha zawt ve ila ani lo min hril bik lo vang, mi tu pawh an chung a a hmasa a thil ṭha kan tih chuan nakin-a kan chung a thil ṭha lo tih an chak bik lo vang. Mi tu pawh in mi englo hlo chhar ila kan pek leh tur ani, tin, kan pek leh chuan nakina kan englo hlo an chhar ve hung mi pe leh ve ang. Chotiging in thil tih eng pawh a in rul thei vek ani.
Thil in rul thei lo a awm lo, mi englo chhar ila pe leh phal lo ila an nin kan englo an chhar ve thei, chu, mi huna chuan kan vui duh ṭhin, niuna-shela keimani'n kan lo zir lo hmasha ani tawh e. Chuti-augin mi chung a kan ṭhat hma sak chuan mi sual kan ni lo tawp ang. Tin, tupawh in mikhual le tawk ma ila i be duh dah shu ang'u, ṭha takin bia ila nakina keini pawh mi khua a kan zin hun in mi in mi be duh dah shela kan lawm lo em em ang. Chuti-ang in mani chi tuma in i hmusit lo vang u.
LETA KHIANGTE KHUPCHHUNG
Printed by B.C. DAS at The Dina Nath Press Sylhet and Published by The Superintendent Lushai Hills.
Hei hi kum 121 kal taa Mizorama cheng Mizo ho kan lo inzilhna a ni. Kum 1904 chu British lal Edward VII-a’n India, Burma leh Mizo mipuite min awpbeh lai a ni. He thu, Pu Leta Khiangte Khupchhung ziah hi tunlai Mizo (contemporary Mizo language) hmang chuan kan chhiar uluk fe loh chuan hriatthiam harsa kan ti mai thei. Ka sawi tum ber chu, hun a lo inher danglam zel a, khua leh mihringte kan danglam zel ang hian, ṭawng pawh hi zawi zawiin a danglam ve ṭhin a ni. Chuvang chuan ‘Mizo ṭawng an hmang duh/hmang duh lo’ tia kan lo buai vak vak hian Vai ho leh Chinese ho hian min zuam nan an hmang mai ang tih a hlauhawm hle.
Hemi hma, kum 133 kal ta, Chin-Lushai Conference, 1892-a neihah khan administration khata awm kan duh thu kan hotu hmasate’n sap ho an lo hrilh daih tawh tih historical record kan nei. Hei vang hian India, Myanmar, Bangladesh-a min ṭhen hran hnuah pawh min thlahtute khan an theihtawp chhuahin kan hnam chhan nan, inunau zel dan tur an lo zawng hram hram zel a ni. Kumin 2025-ah hian hun pawimawh tak kan hmazawnah a awm. Tuna kan inpumkhat theih loh chuan hetianga hun ṭha hi a awm mai mai tawh lo ang. Mizorama kan hotute’n an theihtawp an chhuah lai a, thu mumal lo tak tak, thin tirim leh belhchian dâwl lo social media-a hmuh tur a tam lutuk hi kan zavaiin kan sim a hun ta.
Mizorama Mizote hian MNF hun laia Arakan Valley leh Chittagong Hills te thlenga zalenna min lo sualpuitu kan unaute hi tuna kan ensan chuan ṭhangthar lo awm leh zel turte’n min la dem ngei ang. Kan hriat bawk tur chu, Burma sipai (Tatmadaw) ho hi China sipai anga ngaih tur. China thuhnuaia an awm avangin India ram diplomacy atan an hlauhawm. Kan Chin Hills, Chittagong Hills, leh Arakan Valley unaute hi in ram chu India ramah ziak lut mai u la, democracy (mipui rorelna) i kalpui ho ang u. In ṭawng leh culture humhalh nan kan Lai, Mara leh Chakma unaute ang hian autonomous district te in nei thei ang a, ralmuang taka hmun khata awm ho hi kan châk ber a nih vek ka ring a ni. Chutichuan, kan ram future tur chu inlungrual takin kan sawiho leh zel thei zawk ang.
Tunah hian kan hriat ṭheuh angin India rama cheng Mizo leh kan Manipur unaute chu ST (tribal) kan ni a. Myanmar leh Chittagong Hills lama kan unaute pawh a tam zawk chu mi harsa (India rama below poverty line kan tih) ang hi an ni. Kan inlungrual theih phawt chuan India ram sawrkar laipuiin a Act East Policy a tih hmang hian kan vaiin kan sang tual tual thei dawn a ni. International politics-ah pawh kan ram chuan nihna pawimawh tak a chelh ang.
Ruih theih thil hluar pawh hi kum 2000 chho vel khan Mizoramin kan lo buaipui hrep tawh. Khatih hun lai khan addict, ruihhlo zuar leh zu rui ho chu kawlte buntirin, veng aṭang ten kan inhnawt chhuak a, bazar lûn laia dintirin kan lo intimualpho ṭhin. Khatiang kha kan la ching em le? Vai ram NGO hrang hrangah kum 7 vel ka lo thawk ve tawh a, vai ho takngial paw’n hetiang hi an ching tawh lo.
America mithiamte’n an zirchiannaah chuan keini ang ram leilung fate (indigeneous people)-ah hian ruihhlo a hluar chhan ber chu, mihringte sual hrim hrim vang ni loin, colonisation (mi awp beh a awm vang), rilru nat vang, unemployment leh sawrkar laipuiina min ngaihsak tawk loh vang a ni an lo ti. Tin, British ho khan India, Bengal, China leh Burma ho kha opium an lo chin luihtir ṭhin a, chumi si per chu tun thleng hian kan la buaipui a ni ber mai. Mi rethei, indona kara awm, mahni rama inchâwm zo lo tan chuan tawlh luh mai pawh a châkawm ang tihte hi inhriatthiampui ila; mansak a, dan anga hrem a tawk viau mai.
Social media-ah te, English news-ahte kan intihmualpho vak hian hnam dang mithmuhah kan intizahawm lo mai mai zawk. Anni ngaihdanah chuan Chinese, Chinky vek kan ni tih hi i hre thar leh ang u. Lamka, Chittagong Hills, Falam, Tahan, Aizawl, Hakha, etc., min hriat hran loh avangin Vai rama awm Mizote thleng hian min hmuhsit phah fo a ni tih hi ka rawn sawi ve duh a ni e.
References:
• Khupchhung, Leta Khiangte. Mizo leh Vai Chanchin. October 1904, ch. IX, pp. 9-10.
• Richards, John F. “Opium and the British Indian Empire: The Royal Commission of 1895.” Modern Asian Studies, vol. 36, no. 02, 25 Apr. 2002, pp. 375–420, https://doi.org/10.1017/s00267....
• Wendt, Dennis C et al. “Substance Use Research with Indigenous Communities: Exploring and Extending Foundational Principles of Community Psychology.” American journal of community psychology vol. 64,1-2 (2019): 146-158. doi:10.1002/ajcp.12363
- Ruth Vanlalringi Chawngthu (Ruth Chawngthu)
M.Des. (Social Design), B.A Political Science (Hons), Dawrpui South, Aizawl