Written by
- Dr C. Lalengkima

Tunlai khawvel politics inlumlet dan


Kan khawvel politic (international politics) inlumlet dan en hian tun hnai chhoah hian thil pahnih lian pui pui inmung chho mek a. Pakhat zawk chu mahni ram ngainat, ngaihluta ram dang mi ngaihtheih lohna leh ram hruaitute zinga thuneihna pawhsei a, thuneihna hman nasat (hman sual) kawngah khawvel hi a ṭhangharh nasa ni hian a lang. Hemi chungchang hi uluk zawkin I’n bihchiang dawn teh ang.

Khawvel kalphung thar (Neo-New World Order)

Kan khawvel kal dan en hian ram hrang hrangah hian harh tharna danglam tak, mahni ram ngaihnat leh humhim duhna kawnga harh tharna thli a thleh mek emaw tih tur a ni. Ram dang mi ngaihtheih lohna leh hnawk tihna pawh a lian chho viau mai. Tun hma lama ‘raltlan’ leh ‘pêm’ kan tih ṭhin, an thuhnuaia awm ṭhinte’n dinhmun a rawn ziaawm chhoin, dinhmun pawimawh tak tak an chelh mek a; chung ho chu retheihnain a tahhriam leh taimakna kawnga an tluk lohte an ni. Chung ho chu an hotute an ni lo thei ta lo va, an rilru a nâin hrehawm an ti hian ram hrang hrang hi a kai harh mek a ni. Kumpinu kan tih ngeiah pawh khuan kum 2023 khan an sorkarna chelhtu party-in an Prime Minister thlak an duh a, Indian thlah Rishi Sunak kha PM atan an iai khanglang a. A aiah English nu Liz Truss kha an han thlang lui deuh tlat a. Amaherawhchu, Liz Truss khan ni 45 bak a hruai thei lo va, a bâng tawp mai a ni. A tawpah chuan an iai em em, vai thlah ngei mai kha PM-ah an nei ta nge nge a nih kha. An duh emaw, duh lo emaw, hetiang dinhmun hi an tawng chho foin a rinawm.

Khung ram ropui kan tih ho khu raltlan leh pêm khawm kan tih heng Asia leh Africa aṭanga pêmte thlahin an ram an awp zo tak ngial dawna ngaiin, mahni ram leh hnam ṭan leh ngainat an tina chho ta viau mai. Chu chuan hmun hrang hrangah mahni ram chhan duh lam party-te a chawk tho viau mai a. European Union ram heng–Germany, Hungary, Italy, Austria, Finland leh Sweden leh ram hrang hrangah hian mahni hnam leh ram ngaihsanna leh chawi lar duh right wing kan tih hi a chak chho viau mai a ni. Khawvel hmun hrang hrang en pawh hian Argentina, Israel, Australia, India leh US thleng pawhin hetiang lam hawi party hian hnehna an chang chho ta mawlh mawlh a. Chuvang chuan, khawvel kalphung en hian mahni hnam chawi lar leh ngaihsanna lam hi kan hawi zel dawn ni te pawh hian a lang. Hei hian kawng hrang hrangah harsatna neuh neuh a chawk chhuak a, khawvel hi a rûk tak hian a buai ru chho viau ni pawhin a lang.

Dictator thar an lo chhuak chho zel (The Rise of Neo-Dictator)

Tunlai khawvel kalphung thar dang leh pakhat chu, thuneihna hman danah khawvel hi bung thar a kai mek em aw tih theih a ni. Ram hruaitute zingah an lal chhung hmang rei duh leh an lal chhunga na taka chet duhna khawvelah hian kan lut mek niin a lang. Tun hma lam chuan dictator kan tih khan ro an relin, an lalna sawisel ngam leh el ngam an awm ngai lo va. An peih chen chen an lal a, an lalna dâl thei mihringte kha an that mai hreh lo. Tunlai khawvelah chuan khatiang kha an awm tho nâin, tum hma lam anga rei tak tak lalna chen theih a lo ni meuh lo. Amaherawhchu, a thu nei deuhte chuan an an lal chhung an pawt sei a, a pawt sei thei lote pawhin an lal chhungin na takin an che chho mek a. Hei hi tun laia dictator chhuak thar (neo dictator) ti pawhin a sawi theih awm e.

He dictator chhuak thar hi chi hnihin a ṭhen theih a. A hmasa zawk chu, an lal hun chhung tawp chin nei, mahse, tun hnaia pawt sei tute an ni. Tun hnaiah hian Russia chuan tun hma lama President term mi pakhatin tiam chin awma an chelh ṭhin kha an thlak danglam a, tuna President ṭang lai Vladimir Putin hi kum 1999 aṭang khan Russia a la awp char char a, President a zâwna a nih theih loh lai pawhin Prime Minister te a ni kual a. Amaherawhchu, 2020 kuma dan an siam tharah chuan term hnih chauh a zâwna President ni theih ṭhin kha tidanglamin, President hi kum 2036 thleng (a term hi kum 6 niin, term hnih tur, mahse, a hma a lo nih tawhna an chhiar tel ve dawn lo) a ni thei turin an siam ta a ni.

Tin, tun hma lama China President term hnih bak nih theih loh pawh President Xi Xingping hun lai 2018 khan thlak a ni a. A lan danah chuan, Xi Xingping hi party-in an support chhung (a peih chen chen) a President thei dawn a nih hmel. Hei hian an ram hruaitute thil tih theihzia leh lalzia a tarlang chiang viau awm e.

Tin, US lam hi han en leh ila. Trump hian hetiang tak hian an ram danpui chu a thlak ve thei dawn hauh lo. A chhan chu anni chu Federal Constitution khauh tak an hmang a, President term hi ṭum hnih bak chelh theih loh hi engti kawng mah hian a thlak theih hmel loh. Amaherawhchu, Trump-a nunah pawh hian dictator thar zia nasa takin a rawn lang mek. A President thuneihna bik (executive order) hmang ṭangkaiin nasa takin a invaivung a; US President-in ni 100 chhunga executive order an siam ṭhin khaikhinah pawh Trump-a hian order 103 lai a siam hman a ni. Tunah hian amah do leh sawisel ṭhin te, a duh loh zawng ṭantute chu an ram pawh an chêp viau mai. Zirna in sang lam college leh university lam pawh a zuah lo va, a duh lohnaah chuan a ri chho miah miah a ni ber mai.

An ram awm dan leh kalphung a sâwi danglam a, hmana US nghênga nuam sa deuh awm ṭhin kha ṭha ti lovin, thil a tidanglam chho ta viau mai. Ram danga thil thawn chhuah man chhiah an lak san ṭhinte kha duh lovin, ram dang thil lak luh mante a tisang ve bawk a. Ram dang President te hial pawh hmusit leh mawi lo taka tih a tîm miah lo. Nungchang mawi lo leh ṭawngkam mawi lo tak hman te, zahthlak deuh deuha chette pawh a ching viau ta mai a ni. Anni hi danpui khauh tak hnuaia President hi ni lo se la chuan dictator tak takah hian a inlet duh hial mai awm e. Amaherawhchu, an ram kal dan en khuan chutiang chu thil theih loh tluk a nih avangin, a tih theih chinah erawh a che na viau thung a ni.

Khawvel hmun hrang hrangah hian dictator thar zia hmuh tur a tam ta khawp mai. Hengte hi tun hmaa dictator kan tihte nen chuan an inang hauh lo. Mahse, an thuneihna pawh sei kawng leh hman nasat kawngah an ṭuan ve thung a ni. Hei hi a hma lama kan sawi, ram dang mi ngaih theih lohna, mahni ram ngaihsan thar lehna boruakin a ken chhoh vek ni pawh hian a lang.

Eng nge kan hmabak zel ang

Khawvel kalphung en hian sum leh pai, ei leh bar, sik leh sa, mihring nunphung leh zahawmna hrang hrang hi a tlahniam a, tun hma lam aiin dinhmun ṭha zawkah kan ding ta lo zawk emaw tih theih a ni. A lang a pauin sum a tam zawk angin a lang nâin, tun hma lam aiin kan khawsak a hautak tak avangin tun hma lam ai khan thil a buaithlak ta zawk ni hian a lang. Mihring kan pung a, duh leh mamawh kan nei belh zel a, khawvela kan neih sa leh awm sa hian min daih lo chho mek a ni. Inchuh khawvelah, ‘kei, kei’ tih khawvelah kan lut mek a. Chung khawvelah chuan ram ṭha lehzual ûma hmun danga aṭanga lo kalte hi hnawk kan ti ṭan viau mai a. Kan rama kan chanvo tur, kan ei leh in tur, kan hna tur, kan sumdawnna tur min laksakin ka hre mek a; mihring ṭhatna, induhsakna leh chan ho dial dial nun a ral tial tial niin a lang.

Tunah chuan Mizoramah pawh raltlan, hman ni lawka kan unaute kha hnawk kan ti ṭan viau a. An sual viau hran lo chung hian an sualna kan hmu lian a, hnawk tihna boruakin Zorama a tuam mek a ni. Hei hi Mizoram chhung chauh a ni lo va, khawvel kal dan thar a ni zawk. Tun hma lama raltlan leh hnam hnuaihnung zawkte kha hnawk tihna, mahni ram chhunga chepa inhriatna hian Europe aṭanga khawvel ram changkang US te, keini ram chengker ber thlengin min tuam a; Burma ramri ep Farkawnah chuan raltlante sumdawn pawh an phal lo chu a nih hi maw.

Khawvel ram changkang tak takte chuan inṭhuah fai hna an thawk a, mahni ram tihchak leh tihhim leh zual duhna a awm lian chho mek. Kan ram India ngei pawhin mahni ram leh sakhua tun din duhte hi an kal na tulh tulh a nih hi. Kan khawvel tawn mek, kan boruak en hian Isua lo kal dawna khawvel insingsak chhok dan tur immun chhohna a ni thei ang em? Hei hi kan khawvel hman mek a ni a, khawvel inlumlet chhoh dan a ni a, eng thil tak tawng zel ang i maw?

- Dr C. Lalengkima