Tûnlai thil awmzia: MIZO ṬAWNG A AW B-A ‘NG’ AWMNA SAWN

Tuifinriat râl aṭanga Mizorama lo kal Sâp missionary-ten A AW B min siamsak hma kha chuan kan pi pute savun lehkha neih chhun uiin a lo ei zawhsak miau avângin ziaka thu dah leh chhinchhiah kan nei ve si lo a. Chuvângin, kan hnam chanchin pawimawh pawh ṭawngkaa thu inhlan chhâwn te, rin thu titih leh zêldin thu bâwl te, chhuidawnna leh ngaihruatna te, hnam dang chanchin leh an thuziak behchhan tein tûn hnuah pawh hian dik ve thei âwma ngaih angin a hmâwr kan bâwk lo thei lo a ni tih kan hre ṭheuh âwm e.

Tichuan, ni 11.1.1894-ah Sâp Upa (Rev. F.W. Savidge) leh Pu Buanga (Rev. J.H. Lorrain) te chuan Aizawl an lo lût a. Pu Buanga te ṭhian dûn chuan khawlai te lêngin mi ṭawng leh chezia chu ngun takin an thlîthlai pah zêl a. Sakhaw inzirtîrna leh mite tifingvâra tichangkâng tùr chuan ziak leh chhiar thiam a ṭûlin, Mizoten lehkha ziakna tùr alphabet an neih phawt a ṭûl tih an hre chiang êm êm a;, Bengali hawrawpa zir an lo awm nîl nial tawh tih te an hre bawk. Mizote chu Bengali script-a inzirtîr mai nge ṭha ang, Roman script-a A AW B siamsak tih chu ngunthlûk lehzualin an chhût a. A tâwpah Roman script-a zir hi Mizo ṭawng nên inrem zâwkin an hria a, Roman script-in A AW B min siamsak ta a. A AW B an siam zawh nî chiah hi chu hriat theih a ni lo va, kum 1904 March thla chhuak Mizo leh Vai Chanchin lehkhabuah chuan ‘1894-ah Mizo ṭawnga lehkha siam’ tih a chuang a. Chuvângin, April 1, 1894 hma lam March thla emaw, a aia hmâ hretah emaw an siam zo hman ngei ang tih a rin theih.

A tîra A AW B an lo chhera an rem dân chu tûna kan hman dân ang lo deuh a ni tih kan hre ṭheuh ang. A AW B bul min ṭansaktu kan missionary sâp Pu Buanga leh Sâp Upa te chungah lâwm thu hrilh kan ba nasa hle. A AW B siam hmasak dân hi sawi dân a inan loh hlek hlek bâkah, singsak a hlawh hle a ni ang tih a rinawm a, mi hrang hrang sawi dân (Mizoram Literacy Souvenir 1999–p46-47) i’n târ lang teh ang.

Pu Lahmuaka ziah dân:

AW A B D E F G (G hi ek tia lam) NG (Ng hi eng tia lam) H I J (J hi chei tia lam) K L M N O P R S T Ṭ (Ṭ hi ṭhâw tia lam) U V Z CH (Ch hi châw tiin).

Pu Lalbiakliana ziah dân:

A AW B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH (a chhiar dân chu A hi ‘aw’ tiin, AW hi ‘a’ tiin an lam ri thung niin a sawi). Dr. J.V. Hluna chuan a bulah hian a zâwnin A a dah a, A hmasa zâwk chu AW tiin an lam ri mai niin a târ lang.

Durtlâng lal Pu Suaka sawi dân:

A AW B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH (A zâwk hi ‘AW’ tiin an lam ri niin a sawi ve bawk.)

Pu C. Lalkunga (History of Mizo Education–1979) ziah dân:

 A B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH (A bul bera  hi AW tia lam rîk)

Mizo zînga A AW B zir hmasa berte chu a hun laia kum 20 vêla upa, a hnua Durtlâng lal Pu Suaka (Suakmichhînga) leh Bawrhsâp Pisa Orderly hna thawk ṭhîn, a hnua Châltlâng lal Pu Thangphunga te an ni a. Pu Suaka phei hi chuan Pu Buanga kha A AW B an siam lai pawh hian a ṭanpui ṭhîn ni âwmin an sawi. Hêng A AW B zir hmasate hian April 1, 1894-ah an zir ṭan a. Pu Suaka te hnuah Lunglêng lal Khamliana leh Babua (rahsi) ten an zir ve leh a. Pu Lalchhînga pawhin rei lo deuh chu a zir ve. Hêng zir hmasaho zîngah hian ziak leh chhiar thiam hmasa ber chu Khamliana, Lunglêng lal a ni a, ‘Lehkha thiam hmasa ber,’ tih a ni ṭhîn.

Thangphunga leh Suaka ten an zir hnuah sikulah Sailo lal Khamliana hian kum 1894 October ni 26-ah a zir ve ṭan a. Pu Buanga hian an ṭhian ṭha berte zînga mi a nih thu te, an zirlai zînga thiam thei leh ṭha berte zînga mi a nih thu a sawi (T.H. Lewin, A Fly on the Wheel–p317). Pu Buanga’n Khamliana hi an zirlai ṭha berte zînga mi a tih chhan pawh Khamliana hian kâr khat chhungin chhiar chauh pawh ni lo, ziak pawh a thiam hman vâng a ni (Dr. J.V. Hluna, Mizoram Hmâr Bial Missionary-te Chanchin–p20; B. Lalthangliana, Mizo Chanchin–p552). Hetia a thiam mai chhan hi, tûn hmain silai license te chu a awmzia hre lovin a lo ziah chhâwn ve fo tawh vâng a ni (K.L. Rokhuma, Mizo zîngah tuin nge ziak leh chhiar thiam hmasa ber? Thu leh Hla, August 2006–p4). Khamliana chuan kâr khat a zir hnuin Lunglêngah a hâw a, meihawl a râwt dip a, chu chu chingal thlawrnain a thli fîm a, hmunphiah kuang suih zumin lehkha ziak nan a hmang a. Pu Buanga te Aizawla awm chu lehkha a thawn ta a, an lo hmuh chuan mak an tiin an lâwm hle. Pu Buanga chuan chhuang takin a nu leh pa hmuh atân Sâp ramah a thawn thla a, anni pawhin mak an tiin an lo lâwm ve hle. A pa thih hnuah Pu Buanga nu chuan Mizoramah a rawn thawn lêt a, khawiah nge a rîral tâk hriat a ni lo (B. Lalthangliana, Mizo Chanchin–p552). He lehkhathawn avâng hian Khamliana chu a lâr phah ta viau va; chutiang chuan a aw b neih hlima kutziak ngeia a thiamna lo pho lang hmasa a ni a, hun lo kal zêlah ziak leh chhiar thiam hmasa ber chu Khamliana nia ngaiin an sawi chhâwng ta zêl a ni.

Kan A AW B an siam hmasak dân hi ziah dân a inang lo deuh hlawm a; mahse, A AW B indawt dân emaw, an ziah dân emaw tih lam erawh chuan Mizo ṭawng A AW B zir hmasa berte Pu Suaka leh Pu Thangphunga te chu a tibuai lovin, ‘lehkha thiam hmasa ber’ Lunglêng lal Khamliana pawh a kham lêm lo a nih hmêl hle! Kum 1897 tâwp dâwn lama Abor leh Miri rama rawngbâwl tùra Pu Buanga te an kal dâwn ṭêpah Zosâphluia (DE Jones) chu August 31, 1897-ah lo thleng vein, thla 4 vêl chu an inhrawn hman a; a hnu December 31, 1898-ah Zosâpthara (Edwin Rowlands) a lo thleng ve leh bawk. Tichuan, Pu Buanga’n a lehkhabu Dictionary of the Lushai Language page viii-a a târ lan dânin, Zosâphluia leh Zosâpthara te hian Pu Buanga te A AW B siam chu tlêmin an siam ṭha ve leh a ni tih kan hre thei a ni.

Chutichuan, Zozâphluia leh Zosâpthara chuan Pu Buanga te remtihnain A AW B chu hetiang hian an han siam ṭha ve leh ta a: A Â AW ÂW B CH D E Ê F G NG H I Î J K L M N O P R S T Ṭ U Û V Z tiin. Tichuan, vowel awm kawpte hi awm kawp lovin thlûk sei chhinchhiahna hi a ṭûl huna hman zâwk tùrin an ti a; CH hi a tâwpa awm lovin B dawtah, G leh H inkârah NG an dah. Kum 1901-a Mizo Zir Tirna bu second edition-ah chuan a hnuaia mi ang hian A AW B hawrawp 25 chu a lo chhuak ta a; hei hi tûn thlenga kan hman tâk zêl chu a ni: A AW B CH D E F G NG H I J K L M N O P R S T Ṭ U V Z tih hi! Tûn hma leh tûn hun thleng han ngaihtuaha kawng dang tam takah thil a inthlâk danglam nasat tawhzia ngaihtuahin, Zosâpten hetia A AW B min siamsak tûn thlenga kan la hmang hi an lo themthiamin an fakawm ngawt mai.

Kan A AW B chungchânga tûnlai thil awmzia, ‘NG awmna sawn’ kaihhnawih chhui chiangin i han sawi zui teh ang. Kan hriat phâk ve mai chinah pawh kalphung thlâkna tùr leh thil thar buaipuina kawngah hian Mizoram mipui nâwlpui hi chuan a ṭhat zâwkna tùr leh a ṭhat loh zâwkna tùr ngaihtuah chang lo emaw, hmân, tûn leh hma hun inher danglam chho zêl emaw ngaihtuah chîk hran lêm lova kan tih ṭhan dân tlânsan hi harsa kan ti ṭhîn a. Hei hian thil ṭha zâwk a up beh theih rualin, hma lam hun inrêlbâwlna kawngah ngaihtuahna fing zâwk hman thiamna tùr leh fîmkhur ṭûlna min hriat thiamtîr thei a, thil thar ûm satliahna kawnga min vêngtu a ni thei ve tho bawk âwm e. Tlânsan harsa kan tihah leh thil thar kan buaipuinaah tûn hma deuhva inhnialna lo awm tawh ṭhenkhat heti hian han târ lang ila.

1) Kan zirna kalphungah matric pass tharte kài zawmna ṭhin zirna sâng zâwk college-ah pre university (PU) 1st year leh 2nd year a awm lai khân, college lût tawh lova pâwl 11 leh pâwl 12 (Plus 2) zirna kalpuina inher danglam tùrah chanchinbu lamah ziak mite an inhnial nasa a, kalphung awm sa kan sahuai thing vawn tlat avângin khawlai tîtîah pawh ngaih dân a insual fê hlawm mai a; mahse, kalphung a’n inthlâk a, ngáiah kan nei chho thuai thung.

2) University kan han nei dâwn a, Mizoram tâna tha zâwk tùr atân state university nge central university zâwk tih chungchângah an inhnial luai luai a. State university a nih dâwn loh chuan Mizoramin university kan nei lo tùr ang thâwthânga ngai pâwl an awm laiin, central university, a hming Mizoram University chu kan nei ve ta. Mizoram tân chuan central university hi a lo ṭha zâwk viau awm rêng asin.

3) Sikul kài hun–ṭan hma leh ṭan tlai chungchângah te, sikul kum atân January-December emaw, April-March emaw tihahte pawh behchhan mûmal lo tê tê ṭan chhan leh vawn bân nghet lêm lo vuan chungin kan inhnial luai luai ṭhîn. Mipui nghawng chu ni teh mah se, a mawhphurtu leh a rêl feltu tùrte ngaihtuahna tibuai khawpin a kâ kaw nazawng kan lo chiau ve ṭhîn a, a hahthlâk ru thei hle a ni.

Hetiang thil kan han sawina chhan chu, kan A AW B-a ‘NG’ awmna sawn ṭûlna leh ṭangkaina a awm a nih hmêl a; chu chu tûnlai hian Mizo Language Development Board aṭanga lo irh chhuak nia ngaih theihin chanchin thar lamah leh social media lamah a’n ri hat a! Social media lamah chuan a duh lo pâwl, ṭûl ti lo pâwl thâwm a ring deuh zâwk niin a hriat a; mahse, a ṭûl ti lo pâwl hian ngaih dân sahuai thing vawn kan nei satliah thei a, a ṭûlna chhan a awm phawt chuan NG awm hmun thlâk zeuh ringawt chu a pawina a awm pha lovin, a la fuh dâwn chauh zâwk mai thei ang em tih te kan ngaihtuah chîk a ngaiin a rinawm a ni.

Kan A AW B hi a ṭûl zâwka ngaih a nih chuan Zosâpten min siamsak hun lai pawh khân siam rem leh an awmna thlâk kha an tih dân rêng a ni phawt mai a. Zosâphluia leh Zosâpthara ten an siam rem kan han hman char char hnu, hun eng emaw aṭang tawh khân mi mal ngaihtuahnaah phei chuan Mizo ṭawng A AW B siam ṭhat thlenga ngaihtuahna sêngte pawh an awm ru ṭhîn a. Tûn hnai mai ni lo, kum 19 kal taah pawh khân awmze nei deuh tùra ngaih theih Mizo Academy of Letters chuan ni 2.12.2006-a Annual Meeting-ah ‘NG awmna sawn’ hi an lo sawi chhuak tawh (F. Vânlalrochana) a ni âwm e, hetiangin:

“Chuvângin, g dawtah ng lovin, n dawtah hian ng ta mai ila, computer nên a inmil bâkah, kan hawrawp chu Sâp ṭawng alphabetical order mil thlapin kan siam a lo ni bawk dâwn si a, a ṭha hlein a rinawm. Chutiang chuan a dawta aw awm ang hian n dawta ng dah chu kawng engkimah a dik zâwk a ni. Chubâkah, hmanna kan neih loh hawrawp mal kan neih j hi paih tawh bawk ila. Kan a aw b ziak dân pawh hetiang hian a lo danglam tawh ang: a aw b ch d e f g h i k l m n ng o p r s t ṭ u v z,” tiin.

Tûnah hian kan hriat lârte zînga N dawta Ng hmang mawlh mawlh tawh sawi theih an awm nual a, ṭhenkhat han târ lang ila. Chungte chu Dr. Lalnunthangi Chhangtê d/o Rev. Dr. C.L. Rema te, Revd Chuauṭhuama (a khaw tlawh hrang hrangah pulpit-a a chuàn tawhna hming a aw b indawtin a’n ziak thla zai zai a, ‘Ngopa’ tih chu ‘New Serchhîp’ tih hnungah a dah) te, MBSE hian kum 2011 (a aia hma hial zâwk emaw) aṭang tawh khan an candidate-te hming a a aw b indawta a remin N dawtah Ng-a inṭanho hi a lo dah dîm diam tawh a. Mizorama ICDS Block hnuaia anganwadi centre-te hminga a aw b indawtin an rem a, Khawzâwl block hnuaia khaw hmingah Ng-a inṭan Ngaizâwl leh Ngêntiang te chu Hmunchêng hmaa dah lovin Neihdawn hnungah dah a ni bawk. Mi ṭhahnemngai remhre hmasate’n an lo hman ṭangkai tawh chu ngaihtuahna la sêng chîk ve lêm lote chuan a eng zâwng pawha han sawi ve pawp mai chu a mawh lo mai thei e! Kan ‘thu chhut khâwl’ hian a aw b emaw, a b c emaw indawt dân (alphabetical order) a hmuh dân hrim hrimah hian N dawtah Ng a awm si a; kan Mizo ṭawng A AW B atân pawh NG awmna sawn maia N dawtah Ng dah hi nominal data emaw, alphabetical data emaw hna thawh nân phei chuan a fuh char char hmêl viau mai.

National Education Policy 2020 lam kan hawi chuan, zirtîrnaah hian tih dân hlui (conventional method) hmanga a aw b, a b c leh ka kha ga by heart tuma a indawt dâna a hla azâwnga inzirtîr vak vak kha ni tawh lovin, a aw b, a b c leh ka kha ga indawt dân tih lam phei chu hawrawp mal awmzia leh hmanna hriat chian thlap vek hnu daihah a hminga inzirtîr chauh tùra kalpuiin, chu chu Foundational Literacy and Numeracy (FLN) tih a ni. He inzirtîr dân thar FLN hi puitling ziak leh chhiar zirtîrna atân Mizoramah pawh kum 2021-2022 khân kalpui a lo ni daih tawh nghê nghê. A a aw b hla leh a indawt dân by heart lam chu ziak leh chhiar thiam hnuah a hmingin inzirtîr tùr a ni chauh mai a; hetiang hi zirna sikul pângngai lamah pawh kal dân tùr a ni tawh zâwk.

Eng pawh ni se, tûna ‘NG awmna sawn’ ai maha buai phahna tùr ni âwm zâwk tak A AW B siam tirha a indawt dân siam rem buai vêl pawh kha Mizo ṭawng A AW B zir hmasa berte Pu Suaka leh Pu Thangphunga te pawh kha an buai phah lovin, ‘lehkha thiam hmasa ber’ Lunglêng lal Khamliana pawh a kham lêm lo a nih hmêl a. Chuvângin, nghet taka ṭhut tlutin awmzia a neih riauna behchhan sawi tùr awm ni bîk si lo leh, awm hmun sawn ṭûlna leh ṭhatna a awm nia ngaih si NG hi ngawi renga ṭhuttîr reng lovin, a lam dân luang kal dik mâm zaih chunga N NG tih theiha tûna kan dahna aṭanga NG awmna sawn mai hi eng ber nge harsatna chu ni ta ang le?

A AW B CH D E F G H I J K L M N NG O P R S T Ṭ U V Z 

- T.C. Lalremsiama, 9862646151 & tclrs.poet@gmail.com