Written by
- Laldinsangi

Virtual Autism

Kan ni tin nunah hian technology tel lovin kan khawsa thei tawh lo a; khawl hmanga thiamna sang zel hian kan nun a tihawlsam phah hle bawk. Amaherawhchu, a tel loa kan awm theih lohna karah hian ṭhatna tam tak chu nei mah se, naupang rawn ṭhang liante nunah nasa takin nghawng a nei tih kan inzirtir hi kan tih tur tak meuh meuh a ni. Technology sang chho zelin kan ni tin nunah hian digital gadgets tel loin ni khat pawh kan hmang ral thei tawh lo. Hmanlai leh tunlai a inang ta lo. Tunah chuan khawvel a dang zo tawh, hmasawnna a zuanin a zuang a, thiamna a pung a, naupangte inawm tleina pawh a danglam zo tawh.

Youtube, games leh a dangte tel lova nun theih tawh lohna khawvel a ni; amaherawhchu, kan ni tin nuna technology seng luh loh a ni lo va, a tela nun hman hi kan zir thiam a ngai a ni.

Digital gadgets hian mi tin nunah a lian ber aṭanga a tê ber thlengin a tiawlsam a, amaherawhchu, awlsamna a ken tel hian ṭhat lohna a keng tel tih hi kan hriat ṭheuh a ṭha. Naupang, kum naupang zualte heng laka fihlimtir hi puitling mawhphurhna a ni a, a fihlim famkim theih loh a nih pawhin bituk siam hi a enkawltute tihmakmawh a ni.

Virtual Autism chu eng nge?

Khawvel a ṭhang zel a, harsatna kan hriat ngai loh kan hriat belh zel a. Mi tin kan eizawnnaah ṭheuh kan buai a, kan fate tana hun pek pawh kan nei hleithei meuh ta lo. An lo inawm tlei nan phone kentirin, youtube kan entir a, buai em em karah tlei taka an awm kha chuan a hahdamthlak ngei a. Amaherawhchu, rei lo te kan hahdamna hian kan fate ṭhan lenna kawngah harsatna a thlen thei ang tih kan hre meuh lo. Kum 2018 khan Romanian psychologist Maris Teodor Zamfis chuan ‘virtual autism’ hi a hmu chhuak a. Virtual Autism kan hriat rual hian kan rilruah Autism Spectrum Disorder (ASD) a lo lang ngei ang.

Virtual Autism chu naupang, a bikin kum thum hnuai lam chintâwk nei lova digital screen entir vanga lo awm a ni. Mithiamte’n a an tarlan danin, digital screen en hi melanopsin-expressing neurons and decreasing gamma-aminobutyric acid (GABA) neuro-transmitter nen a inzawm niin an ngai a; chu chuan khawsak zia danglam tak (aberrant behaviour), thil hriatthiam harsatna leh ṭawng harsatnate a thlen ṭhin.

Naupang thluak ṭhang lai mek hi digital screen hian nasa takin harsatna a thlen thei a, a bik takin kum naupang lamah fimkhur lehzual a ṭul. Romanian pyschologist Christiana Balan zirchiannain a sawi dan chuan, virtual environment heng–TV, phone leh a dangte an en aṭang hian hriatna chi hnih chauh an dawng a; chung chu mita hmuh leh ri an hriat te chauh a ni (visual and auditory sensation). Chu chuan an environment pangngai nen inkungkaihnaah harsatna a thlen ṭhin a, rim an hriatna te, ṭhian kawm harsatnate leh awm hle hle theih lohnate a thlen ṭhin. Naupangin digital screen nasa tak an en hian an hriatthiam theihna te a tlahniam a, ṭawng an harsat mai bakah, an ṭawng har ṭhin a; autism lan chhuah dan angte pawh an nei thei a ni.

Virtual Autism lan chhuah dante

1. Mood inthlak zung zung

2. Thil thar zir an harsat

3. Dawhtheihna an nei lo

4. Harh lutuk, awm hle hle thei lo (hyperactivity)

5. An ṭawng har a, ṭawng an harsat

6. Ṭhian kawm an thiam lo

7. Phone/TV/computer ni loah rilru pek an harsat.

Virtual Autism-in naupanga harsatna a thlen theihte

Social communication: Mi dangte nena inbiakna leh nun honaah harsatna an nei ṭhin. Phone en nasa naupang chuan ṭhenrual kawm an thiam lo a, mahnia tlat nuam an ti ṭhin a, an chhehvela thil thlengah rilru an pe ngai lo.

Cognitive development: Naupang screen en tamte chu screen ni lo an chhehvel aṭangin thumal seng luh an harsat ṭhin. Hei hian naupang a kum mila ṭawng thiam lohna leh ṭawng harsatna a thlen ṭhin a ni. Phone en tam naupang chu a tlangpuiin an rilru an pe rei thei lo va, an khawvelah an awm nasat avangin khawvel taka rilru pek theihna an nei chhia.

Emotional well-being: Naupangin phone a en nasat chuan hlauhna leh rimtawngna (stress leh anxiety) a nei thei a; a cartoon khawvel leh khawvel pangngai thliar hran a harsat ṭhin a ni.

Physical health: Phone en nasa naupangte chu zana an mut hun nasa takin a tibuai ṭhin a, an taksa hriselna thlenga tibuaiin, thau uchuakna thlengin a thlen thei.

Parents-child bond: Nasa taka screen an en avang hian naupang hringtu leh a fate inkarah inzawmna a tlahniam ṭhin a, hei hian nu leh pate nen rilru a inpawhna nei lovin naupang a ṭhan lentir thei.

Educational impact: Naupang phone en nasate chuan thil thar zir an harsat a, hriatthiam theihna an tlachham a, an lehkha zir thlengin a nghawng thei ṭhin. Phone en nasa naupang chu an rilru pek theihna (attention span) a chhe ṭhin bawk.

Amaherawhchu, Virtual Autism hi DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder), WHO (World Health Organization) leh CDC (Center for Disease Control and Prevention) ten natna a ni lo a, naupangin phone a en nasat lutuk vanga harsatna lo awm ṭhin an sawina mai a ni an ti. Ngaihthah leh enkawl lohva a awm chuan autism a ni thei thung.

Heng kan sawi takte hi amah tawpa rawn awm ni lovin, chintâwk nei lem lova naupangin phone an en avanga thil lo awm thei a ni. Khawvel hmasawnna hi a zuanin a zuang a, kan beisei phak loh leh a lo thlen nan pawh a hun a la duha kan rinte pawh kan beisei ai hmain kan hmu a. Hetiang kara naupang enkawl hi thil awlsam tak a ni dawn lo a, mahse, technology-a changkanna hi nu leh pate hian kan fateah a ṭha zawnga hman dan tuh hi kan tih tur dik tak a ni.

- Laldinsangi