Written by
— Centenary C. Lalzahawma

YMA leh pi leh pute nun aṭanga zir tur

YMA hi tlàwmngai pawl mai ni lo, kan hnam a ral mai loh nána Mizo hnam vénghimtu pawl ropui tak a ni. YMA din a nih dan te, a hlutna te, inkaihhruaina mumal tak a neih dan te, pawl chhung inrelbàwl dan leh YMA-in a tih tur YMA Dan Bu-a inziakte hi YMA hruaitute leh member-te chauh hriat tur ni lovin Zo fa, Mizo ni tawh phawt chuan kan hriat a pawimawh.

YMA hi Zoram chhung Zo hnahthlak awmna hmun apiangah din a ni a, kawng hrang hrangah Zo fate'n hma kan sâwn phah hle. Manipur-a Zo hnahthlák Gangte unaute leh Tripura lama Darlawng hnamte pawh YMA-ah làwm lûtin, Zoram páwna Zo fate awmna apiangah zawi zawiin YMA a lo ding chho zel bawk a, Bangladesh rama Zo hnahthlak awmna thlengin din a ni ta. Zo fate inpumkhatna kawnga YMA thawh hlâwkzia hi a thil tih aṭang hian a chiang hle. Kum 2024 dinhmunah YMA branch awm zat 819 a ni a, YMA group awm zat 50 a ni. Sub-Headquarters awm zat 8 a ni a, member mipa 2,92,237 leh hmeichhia 2,05,709 niin, YMA member zawng zawng mi 4,97,946 kan ni.

June 15, 1935 khan Sâp missionary-te leh kohhran hotu ṭhenkhatte chuan ṭhalai pawl din an rél a. An pawl din tur hming chu rei fe an ngaihtuah hnuin Rev. David Edward (Zorema Pa) chuan, “Kristian tan bîk anga kan tih chuan mi kan hîp tâwk lo vang a, 'Young Lushai Association' ti mai ang u,” tiin a rawt a. Hemi hnu kum 1947 October ni 7-a Central YLA Committee chuan 'Lushai' tih chu 'Mizo' tiin a thlak a, YLA ni ṭhin chu YMA tih a lo ni ta a ni.

YMA chu politics rawngkái lo, tlawmngai pawl a ni a, ṭanpui ngaite ṭanpuitu a ni. YMA hian thil tum (aims & objectives) pathum a nei a; chûngte chu–Hun âwl hman ṭhat (good use of leisure), Zo fate hmasâwnna ngaihtuah (development of the Mizo society) leh Kristian nun dan ṭha ngaihsàn (revere Christian ethics) te a ni.

Pawl chhinchhiahna

Rin bial, a laia meichher alh 'YMA' kuta chelh lai lem chu pawl chhinchhiahna a ni. Meichher kuang pathumte hian YMA thil tum pathumte leh din chhan a entír a, meialh êng anga a thlâ sàwmte hian YMA Thuthlung sawm a entír. Ribbon-a YMA tih inziak vei lamah Estd., a awm ang a, a ding lamah 1935 a awm ang.

YMA rawng leh flag

Heng rawng chi thum, a sen, a vâr leh a dum te hi Mizo rawng neih hmasak ber a nih avangin YMA rawngah thlan a ni. A sen hian YMA chu pawl lâr tak a ni tih a entír a, a vâr hian pawl thianghlim, mi tin huapzo a ni tih a entír a, a dum hian YMA chu mi chanhai, riangvài leh lusûnte ṭhian a ni tih a entír. YMA chu heng rawng chi thum, a chung berah a sen, a laiah a vâr, a hnuai berah a dum, a intiat ṭhap tur a ni.

Tlawmngaihna, hmanlai leh tunlai nun

Mizote hi thlahtute aṭanga hnam huaisen, tlàwmngai leh hawihhâwm tak kan ni ṭhin. Kan pi leh pute hun lai khan YMA din ni lo mah se, an nun dan leh an thil tihah an lo YMA daih tawh zâwk. An awmna khua apiangah ṭhalaite chu khawtlang tana mi ṭangkai tak tak an ni a, ṭanpui ngai apiang an ṭanpui ṭhin. Chhiat ṭhat an tawh nikhuaah nula leh tlangvalte chu an tlàwmngai êm êm a, ṭhalaite chu khawtlang kut leh ke ber an ni tih hriain an tih tur apiang chu phûr takin an ti ṭhin. Zan khat mitchhîn an tawh nikhuaah pawh chan insem an thiam êm êm a, thlàn laih a ngaih pawhin ṭhalai rualte’n an lài mai a, ruang zâwn a ngaih pawhin a khua khuain ruang zâwn an inchuh ṭhin. Naupangte lah khaw ṭhenawma zualko kal a ngaih pawhin zan thim hnuaiah pawh meichher nen kalin an tih tur chu naupang mah ni se puitling takin an hlen chhuak ṭhin. Chhiat ṭhat an tawh nikhuaah khaw pum anga inbuaipui ṭhin an nih avangin eng pawh thleng se an thil tawn azir zêlin an insiam rem a, an ṭanrual miau avangin thil harsa tak tak anga lang pawh awlsam takin an ti mai ṭhin. Tute mai pawh mi dangte ṭanpui nan an hun an hmang tam êm êm a, an mi ṭanpuia te nun an tihlim a, a ṭanpuitute nun a hlim bawk a; an inhmangaih tawn miau avangin khawtláng a nuamin nunho a tinuam ṭhin. Chu chuan khawtlángah tlawmngaihna par vultirin, rethei leh hausa, chanhai leh riangvàite thlengin ṭhalaite'n pa chan an chansak ṭhin. Chu tlawmngaihna chu taimâkna aṭang veka chhuak a ni.

Tunlaiah chuan hmânlai angin khawsak a awlsam tawh lo va, engkim mai hi inelna a nih tawh avangin mi tin mai hi mahni hnaah kan buai êm êm vek tawh. Tlawmngaihna nun chu mi ṭhenkhat tan chuan 'chawi belhna nun' a ni hial tawh. Mi dang ṭanpuia tlàwmngaih chhuah tur chuan thâ leh hun mai bakah, sum sèn zel a ngai tawh ti ila kan sawi sual tam àwm lo ve! Ṭhalaite lah zirna leh eizawnna avangin thingtláng khuaa awmte paw'n khawpui kan pan nasa tawh hle a, chu chuan chhiat ṭhat tawh nikhuaah thlingtláng khaw tam takah ṭhalai indaih lohna a nasa ṭhin. Khawpuiah phei chuan mipui kan tam a, hna pawimawh tak tak thawk an nih avangin chhiat ṭhat nikhuaah ṭhenawm khawvéngte leh chhungkhat laina tak tak tan lo chuan hun âwl neih a har tawh hle. Hetiang hunah chiah hian mi tlàwmngai, mahni hna, sum leh pai kalsana mitthi chhungte hnêmtu YMA member fel tak tak an lo lang ṭhin. Mi tam tak zînga mi tlêmtê thil ṭha tih rah kha veng chhung hmél timawitu a lo ni a, chu chuan YMA a tiropui ṭhin.

Aia upa zah, hmânlai leh tûnlai nun

Aia upa zah hi pi leh pute huna an inzirtir ngun ber pakhat a ni. An inzirtir ngun ang ngeiin naupang zawkte’n an aia upate an zah thiam. He nun mawi tak zirtir tur chuan mipa naupangte thingnawi fawm rual an nih veleh zawlbûkah an thing fawm zan tin an keuhtir ṭhin. Anmahni enkawltute'n taimak leh thuawih an zirtir ṭan a ni. Naupang lamin an tih tur an tih loh vaih chuan na takin val upate'n an hrem a, thuawih lo chu din hualin, an 'sih sawi' hial ṭhin. Chuvangin, upa zawkin an tirhna apiangah, zan thim karah leh ruahsûr bur bur karah pawh an tirh phawt chuan phûr takin an kal thuai ṭhin. An aia upa zawkte thu chu hnial thiang lovah an ngai tawp mai a ni.

Pi pute hun lai khan nau zâwkte'n u zâwkte zah an thiam em em a, u zâwkte paw'n naute zah phûin an nun an uluk a, an taima a, hna thawh kawngah nau zawkte entawn tlakin an thawk ṭhin. Naute hmuha zu ruih chîng an awm lo va, zu rui chunga nau zâwkte zah phût tlat lah an awm ngai hek lo. Pi pute ro thil hlu an nihzia an nun dan leh an thil tihah an lantir zâwk ṭhin. Aia upate an biak dawnin koh dan mawiin a ko a, ruaiṭheh nikhuaa chaw kilho te hian upa berin a bâr hma chuan naupang zawkin an bâr khalh ngai lo. Mi ina lèn nikhuaa thingpui in tur an chhawp pawhin upa berin thingpui no a dawm hma chuan an dawm ngai hek lo. Khawi lo vah chhuahte hian tar leh upate ṭanpuiin an tih ai an tihsak a, an thawh ai an thawhsak ṭhin. U zawkte zah thiamin an hmangaih miau avangin u zâwkte paw'n an hmangaih lêt lo thei lo va, chu inhmangaih tawnna chuan an dam chhung nun a tinuam ṭhin.

Aia upa zah hi Mizo hnam ze mawi tak a ni a, chuvangin dinhmun lama hnuaihnung zawk pawh ni se, an aia upa tawh phawt chu zah takin an en. Bawrhsap hlui Major McCall, ICS (1931-43) phei kha chuan kan pi leh pute hun lai khan, “Hetiang khawpa nun ṭha leh ropui hetiang hnam mâwlin an rawn pu chhuak thei hi, an hmanlai nun hun eng emaw vel lai khan hnam ropui zâwk China an zîngah an awm tawh a ni ang e,” a lo ti hial a ni. Aia upate zah chungchangah chuan China-ho leh Japan-ho hi khawvêlah an hmingthang hle a, an nun dan mawi tak chu khawvel hnam dangte'n an ngai ropui hle, an nunphung chu ‘Eastern Culture’ an ti hial rêng a ni. Chu nun ngei chu kan pi leh pute hun laia an nun dan chu a ni.

Tunlai ṭhangtharte nunah aia upate zahna kan tlachham tawh hle a, kan ṭawngkam chhuak leh kan thil tih kawng engkimah hmanlai nun dan kan tluk lo. Pi pute huna nun dan mawi an nuna bet tlat ang khan ṭhangtharte'n kan nunah aia upate zahna kan lantír fo a pawimawh. Chutiang tur chuan chhungkua, sikul leh biak inah te aia upa zah dan kan inzirtir nasat a pawimawh. U zawk mah ni ila, zu rûi reng chunga naupang zawkte zah phût tlat erawh a fuh a rinawm loh. Chuvàngin, u zawkte paw'n nau zawkte zah theih turin kan nun dan kan uluk a ngai. Inzah tawnna awm lohna hmunah thil ropui a awm thei lo; mi tinte'n mahni inphah hniamin mi dangte kan dah san a pawimawh. Lui tui pawh a luan hniam poh leh fintu a ngah ṭhin si a!

Nun dan mawi, hmanlai leh tunlai nun

Pi pute hun lai khan naupang tê an nih aṭangin nun dan mawia an nun theih nan kawng hrang hrangin an inzirtir nasa a; chung nun dan mawi an zirte chu a taka nunpuitu an ni bawk. Hun a inher danglam zal a, pi pute huna nun dan mawi an nuna an lan chhuahtir ṭhin pawh zawi zawiin a dal tial tial a. Ṭhangtharte'n theihtàwp chhuaha nun dan mawia kan nun leh theih nan kan inzirtir nasat a pawimawh hle. A hun lai azir zela kan nun dan hian khawtláng a timawi tur a ni. Hun a inthlak danglam ang zelin kan nunphung leh khawsak dan pawh a inher danglam zel a. Kan awm hmun aṭangin ni tin zan tinin khawvel ram changkang zawkte khawsak dan leh nunphung kan hmu a, kan hria a, kan entawn a, kan ti ve zui bawk. Hmasawnna a nasat poh leh nunphung a inthlak danglam nasa a, chu hmasawnna chuan thil ṭha tam tak a thlen rualin thil ṭha lo tak tak pawh a keng tel ve zel bawk. Chu hmasâwnna lo thleng chu a hlei a hluaka nunpuitu ni lo va, a hun mila nun dan thiamte nunzia chu nun dan mawi kan tihte hi a ni. Pi pute huna an nun dan mawi kha a hlu lo tihna lam ni lovin, kan tun hunah pi pute huna nun dan mawi an lan chhuahtír ang kha lan chhuahtír ve theih loh thil tam tak a awm tawh vang a ni zawk.

Social media hi khawvela tual zâwl zau ber, mi zawng zawng chèn theihna hmun ti ila kan sawi sual àwm lo ve. Khawvel a changkàn tawh avangin páwn chhuak miah lovin mahni khum laizáwl aṭang pawha mi dangte hriata mualpho mai thei, fak hlawh thei, dem hlawh thei, mi tilawm thei, mi tina thei dinhmuna ding kan nih tawh avangin social media kan hman danah mi tin kan fimkhur a pawimawh. Facebook Messenger, WhatsApp, adt., lamah ninawm khawpa hmélhriat lohte biak loh a ṭha a, mi thil post apiang mahni ngaihdan lo sawi chhuah (comment) ve thei zel nihte pawh a ṭha ber lo; thil pawimawh leh ṭûl tak a nih erawh chuan thuhran ni se. Mi thil post apiang lo comment ve zel thei nih te hi tih tur neih lo zia a nih mai bakah, a kam tamthlâk bawk. A bik takin mipa tan ngat phei chuan tih loh tawp tur a ni. Chinese philosopher Confucious-a chuan, “Mi chu a ṭawngkam khat lekah finga ngaih a ni a, a ṭawngkam khat lekah fing lova ngaih a ni ṭhin. Kan thil sawiah kan fimkhur a ngai a ni,” a ti. Russian thufing paw'n, “Mi chu a ṭawng aṭangin man a ni a, bawngpa chu a ki aṭangin,” a ti bawk. Kan ṭawngkam chhuak tinréng hian kan nihna leh kan mizia a pho lang chiang hle a; chuvangin, social media-a kan ṭawngkam hman danah fimkhur ila, ṭawngkam ṭha hman hrâm hrâm tur a ni.

Kan thih hnua kan chanchin thi ve hauh lova nung reng tur chanchin ṭha hnutchhiah kan duh chuan, kan dam laiin nun dan kan uluk a pawimawh. 'Lehkha leh hringnun' hi kan zir kawp a, kan zir thiam hma loh chuan nun dan mawia nun dan thiam a harsa ṭhin. Pi pute hun lai khan lehkha thiam tia sawi tur an awm lo; nimahsela, an nun dan leh an thil tih, an ṭawngkam chhuak engkim mai kha zirna lama mi thiam tak takte tih àwma mawi vek tiin an nunpui ṭhin. Nang leh kei nun dan ṭhat leh ṭhat loh avang hian Mizo hnam a ropuiin a hmingchhe thei a; chuvangin, hnam tana thil ropui kan ti thei lo a nih pawhin, timualphotu leh tihmingchhetu nih tum loh hrâm tur a ni.

Eng thil pawh ti ila, khawi hmunah pawh awm ila, kan awmna hmun leh hun azira khawsak thiam leh nun thiam a ṭûl em em. Khawvela hnam ropui tak takte pawh pi leh pute hun aṭanga an lo chîn ṭhin hnam nun zia leh nunphung nghet tak an nei a, an chhawm nung zel ṭhin. Keini ṭhangtharte pawh hian pi leh pute hun laia an nun dan mawi tam tak–inhmangaih tawnna, inngaihsak tawnna, inzah tawnna, induhsak tawnna, inpumkhatna, inlungrualna, tlawmngaihna leh Zo nun ze mawi chi hrang hrangte chhawm nung zelin, ni tin kan thil tihah a takin i nunpui tlat ang u.

— Centenary C. Lalzahawma