Written by
- R. Lalrinkima
Hidden Lodge

TEMAMI PA THUKHAWCHANG: Bairabi Tuikhuah Quavadis

Bawnghnute-pu hian a hman hun huna bawnghnute a rawn dah maina tur hian kawngkapui chhung lamah bawnghnute bel hi zing lam dar 8 hnu lamah chuan kan dah mai a, doorbell pawh hmet lem lo hian kawngkapui a hawng a, a dah mai zel a. Chutiang tur chu emaw ka ti a, Temami Pa chu kurtai fûn leh Zo chhangban fûn nen a rawn lut thut mai a, “E khai, eng nge thil awmzia ni ta?” ka ti chûl a. A ni lah chuan muang ban chet chawt hian, “In in tlak lam depa zauhna tur cement ban chhung tura ṭhianzaho hnatlang pawl 9 kan nih 1979 kum tawp lama hnatlang i koh khan kan thingpui hmeh duh zawng min zawt a, keini khan thingpui sen hâng, kurtai leh chhangban chhum hmeh a ni mai kan tih kha ka hre chhuak a. Kum 40 zet liam ta kha ka theihnghilh thei lo a, ka rawn khai lut mai a nih hi,” a ti chuar chuar a. “Lung i va ti leng ve maw le, nang lah hi eng eng emaw ti hian nunhlui lung tileng thei lam hawi hian thil han phawrh leh chut hi i ching riau mai a, ṭhu teh,” ka ti a; ṭhuthmun chu a rem a.

“Hman ni kan thu leh hla, tuikhuah tereuhtê tê hi ruling party sum siamna maia an sawi ṭhin a lo nih lohzia leh an theih ang tawka mipuiin kan chhawrzia te, Maicham Phase-I phei chuan a siamna man a thawh chhuah tawh thu leh, hlep hlira a kal mek thu i sawi khan beng a verh tlat. Project dang pawh hian an siamna man hi an thawk chhuak hnai thei viau ang tih kha ka rilruah a awm tlat a. Kha lam kha chu dahṭhain, project lian, megawatt za tel siamna tura Central mithiamtena 3,000MW chuang zet siam theihna lui kan neih thu an sawi fo hi hriat ka châk a nia. Chutiang lam hawia ka thu hriat châk chu Bairabi Hydel Project, 120MW siam chhuak thei Brig. T. Sailo hun laia an buaipui chungchang kha han thlûrbing teh, tunah hian eng nge a dinhmun hnuhnung ber ni ta tihte hriat a châkawm em mai,” a ti a.

Ni e, Bairabi Dam Project hi PC Party khan an ruih chilh a, Brig. T. Sailo, Zoram tana hmathlir ṭha tak nei, mahse, mipuiin kan zui zawh tak loh kha a thlarau pawh a zahawm ngawt mai. A vanduaina em em chu hydro power chungchanga UT kan nih lai thil engkim awlsam lai khan a thachhang dâwltu tur engineer kan nei lo kha a pawi tak zet a ni. Khatih hun lai khan kan engineer chhuak hmasate kha an indaih lo em em a, a hnung han zui tur kha an awm ngang si lo a, tihian kan zûzî ta chu a nih hi. 120MW tura a hmathlir khan thuneihna a chan tak loh hnu khan bawhzui a awm ta lo a, hydro power siamna atana investigation pawimawh em em, tuikhuahna hmun tura hma a lo laknate kha ‘Sakuh kaw tiat lek an lai a’ tih khan chhunzawm chu sawi loh, hma a lo lak tawhna khan sawihnâwmah a chang ta kha a pawi khawp mai.

Khawvela hydro power siamna turah hian sakuh kaw tiat leka lei laih a awm ngai lo, sakuh kaw tiat lek tia sawiah khuan zuk kal mah teh, lui kamah lian takin lei an verh a, patling pawh ding chungin kan lut thei titih asin; bâk lah chuan khawpui an din hi a ni ringawt a, he tuikhuah hmun tura leilung zirchianna leiverh hi a nêp lul lo. Ram hmangaihtute hian ram an hmangaih dan hi a inang lo a, minister nih a, mahni chan department hrang hrangte hnuaia hnathawktute hnen aṭanga sum leh pai lo hai ṭhentu hi an tam an tih chu maw le, a rapthlak tak tak a nia! Kalphung hlui hi kalphung tharah pawh hian a dang chuang lo!? Sawrkarna chan chhunga dam chhung daih tur inhaivûrna hi a nasa em a, kan Zoram hi a vanduai tak zet zet a ni.

A, kan sawi thui ta mah mah e. Bairabi tuikhuah tur 120MW kha a thâwm rîvâ a awm aṭang khan Tlawng lui kam a chîm tur ramah khan sawrkar mi pawimawh deuh deuhte khan ram an lo lei a, an lei loh ram neitute lah khan compensation beiseiin an enkawl tawh hauh loh ramte kha an han cheibâwl thar leh a. Ka ram tan eng nge ka tih ang tih aiin, kan ram hmasawnna hmalaknaah hian engtin nge ka lo hausak ang tih kha kan thupui tlang a ni tih hi ka hmu chiang khawp mai. He compensation sumdawnna hi Pu Lal Thanhawl CM khan Vanapa Hall-ah ‘Compensation thlarau sual’ tia a sawi kha tun thleng hian ṭawngkamah kan nei ta zel chu a nih hi.

Bairabi tuikhuah 120MW tur kha 80MW tura DPR siam a nih leh hnuah khatih hun laia kan CM Pu Zoramthanga leh a team Pu Haukhuma Hauzel, P&E Secretary leh Chief Engineer te Er Thangliana te khan khatih hun laia Prime Minister AB Vajpayee kha project funding chungchanga Asian Development Bank (ADB) min sawipui tura an hmuh khan PM chuan ADB te chu lo sawipui a, hna thawh a nih ngei theih nana hma lo lakpui ngei a duh thu a lo hrilh a, PM hmutute kha an lawm hle. Tichuan, rei lo têah ADB hotu lawk pahnih chu Aizawlah lo kalin, CM conference hall-ah Bairabi Project hna hmachhawp atan funding pek hmain project ruangam te lo hrilhfiah an ni a. ADB hotu lo kalte chu an phûr viau avangin tukhuahna hmun tur chu a hmunah an en a, hmasawnna duhawm tak a ni. ”A nih tak chu, a ngaihnawm hle mai, tichuan, engtiangin nge hmalakna a kal chhoh zel, hei tukṭhuan kan ei kham tawh a, chhun thingpui in kan hmabak mai a ni a, han sawi chhunzawm zel the,” a ti a; a muthlu deuh duar duar emaw ka ti hman a.

Hei le, Bairabi tuikhuah bye bye nachhan chu

Tichuan, 80MW siam thei tura tuikhuah san zawngin fûr tui tam lai khawl tlantir theih loh laia tuikhuahin a hnâr lama a chîm san theih ber tur chin chhinchhiahna, Submergence Survey Report -ah he project hi a siamna man thawthâng compensation, han chhût thuak thuak chhin pawhin sen a ngaih hmel ta a. Chungte chu khaw pasarih–Meidum, Hortoki, Phaizau, Dilzawl, Vaâk, Dapchhuah, Sairang khaw chuanhnuai sawn chhuah tur din ṭhat lehna tur te, mimal ram leh thlai a tihchhiat tur zangnadawmna te, Mualkhang bul lawk aṭanga Sairang lam panna kawng thui tawk tak, a behbawm culvert, retaining wall, bridge, etc siam thar lehna turte bakah, kawng thar siam tur vanga mimal ram tihchhiat zangnadawmna pek tur zozaite avang hian he project hi kalpui zel tlak a nih lohzia a lo lang ta a. (Sihhmui khaw hnar lam hla vak tawh loah khian Tlawng lui chîm chin chu a tawp a, Tut lui dungah Dapchhuah khua aṭanga km. 2 vel a chîm chho let bawk ang. Tlawng leh Tut lui hi Hortoki thlangah an infin a ni).

Hetia a zûzî chhoh lai hian company pakhat hnenah 50MW vel siam tura DPR thar siam turin MoA ziahpui leh a ni nâin, eng an ti zui ta chuang lem lo. Tunah chuan Bairabi-a Tlawng lui khuah hna hi chu sawi rîk a ni tawh ta lo a, ‘Quavadis Bairabi Dam Project’ tih a lo ngai ta a ni; mahse, mahse…

Tlawng lui khuah tur thawh hnihna

India rama lui hrang hrangte hi zir chiang a, fûr tuilianin harsatna min siam ṭhinte laka kan him theihna turin hna thawktu lian tak tak an awm a. Chutihlaiin, Mizorama kan luipuite hydro power siam nana remchang tur hrang hrang buaipuitu Central Water Commission chuan Tlawng lui hi N. Lungleng khaw bulah investigation an ti mek a. Hei bakah hian Tuichang lui hi Hnahthial district chhunga Thiltlang khaw chhuah lamah 102 MW siam theihna awmin an hria a, Investigation an ti mek bawk.

Lungleng bula Tlawng khuah tur hi Bairabi hmuna siam tum a nih hmasak ber ṭuma 120 MW pe chhuak thei ang tur tho kha a ni. Investigation an tih zawh deuh thuak hnuah Mizoram hi earthquake zone hlauhawm bera awm kan nih avangin tuikhuahna tur hmuna leilung zir chian hna te, tuikhuah aṭanga power siamna khawl khawhtu tur tui luanna tur tuikawng (tunnel) lung verh siam dan tur te, khawl in (Power House) siamna tura lei chhungril zirchianna hnate chu ennawn leh ngai an ni ta a. Chu zirchian nawnna chu geologist-in a hmunah lo kala a thuthlukna anga tih ṭhat ngaite tih ṭhat leh turin nghah mek a ni a, geologist hi a lo kal ta em ka hre mai ta lo.

Lungleng bula Tlawng khuah, power hnianghnâra kan neih theihna piah lama a hlâwkna turte

• Flood control nana project pawimawh tak a ni ang

Fur tuilianin a bik takin Sairang khua a tihbuai kum tin dan kan hre ṭheuh awm e. Tuikhuah siam zawh a nih hunah chuan tuilian tui chu khawlin a hman ṭangkai bak tuikhuah aṭangin a liam ang a, zalen taka a duh ang anga lui lian tâl vel chu control a ni tawh ang.

• Aizawl khaw châwmtu Tlawng lui hi a kang chat tawh lo ang

Hydro power siam dawn hian environmental flow(e-flow) hi fimkhur tak a kalpui tur a ni. Chumi awmzia chu -kumtluanin êng siamtu khawl lamah harsatna emaw, power a siam chhuah pek chhuahna line lamah emaw buaina a awm vangin khawl a tlan thei lo a, tuikhuah chu khâr a ni a. Hei tak mai hi tuikhuahna mawng lama lui nungchate’n an thih phah nasat dawn avangin khawl pawh tlan lo se tuikhuah aṭangin lui nungchate tan tui chhuah reng tur a ni. Hei hi kumtluana tui chhuah tam leh tlem dan turte leh a hun chhung (e.g. Oct-Dec, etc) hi bithliah fel tak a awm a, zawm ngei ngei tur a ni. Hei tak mai hi Aizawl châwmtu Tlawng lui tui kang min chawisaktu tur pakhat a ni dawn a ni. Hei bakah hian ṭhâl tui tlem laiin khawlin a tui khawl hmangin power siam nana a tui hman zawh tawh chu Tlawng luiah tho a chhuah leh dawn avangin Aizawl mipui châwmna atana tuihna ṭha tak a ni ang (Bairabi tuikhuahin Reiek kai thleng chîm chho tur anga tute emaw thuthang thehdarh a awm, 80MW tura ruahmanna pawh khan Reiek kai a chim chho pha lo nasa hle tih zep lawk ang).

• Lungleng khaw bula khuah tur a ni bawk a, Aizawl ṭhalai tam zawk chuan water sport tih theihna tur hmun ṭha tak an nei ang (thih phah nan erawh hman loh hram tum ni se a ṭha awm e).

• Tlawng lui khuah hnar lamah chuan sangha tharlám tak tak, dan fel tak hmanga man hnianghnar tak a awm ngei beisei ila. Serlui-B Hydel Project aṭanga sangha kan ei tawh zozai khu a tam tawh viau mai thei a nia. Chuvangin, luipui sangha tui tak hmangin mi tam takin eizawnna an neih phah ngei ang tih a chiang hle.

Tlangkawmna

Tuikhuah hmanga hydro power siam hi a lian emaw, a te emaw, a buaithlak dan a inang deuh reng a, chuvangin, tih fuh loh chuan project tereuhtê pawh rei tak thawh ngai a ni ṭhin. Chuvangin, ‘Kan sawrkar chuan chumi khami lui kan khuap ang tih ngawt hi huaisen taka sawi mai chi a ni lo. Investigation tih hun chhung hi a rei a, chumi hnua DPR siam peih a nih hnuah Central sawrkar aṭanga thawh phalna hmuh nana kawng a la thui ziate leh thawh phalna hmuh hnu pawha hnathawk tur zawn chhung hian hun a duhzia hi ngaihtuah chian a ngai.

“E khai, a va ngaihnawm ve le. Hei thingpui lum a hun e, in phawt ila. Tuichang khuah tura en thlithlai mek i tih chungchang hi ngaithla leh dawn ang aw, ka la hriat ngai hauh loh zuk nia le,” a ti a. Thil dang sawi pah chuan thingpui sen hâng leh kurtai, a hmeh chhangban ah sa chu an rawn chhawp a, titi zui a rem ta viau lo. Kan in zawh chuan tuibûr a han khiat zauh a, a phone a lo ri a, Upa Pawl committee-naa tel tura a chhuah a ngaih thu sawi pahin a tho uaih a. “Tlawng chungchang ngaithla leh tur chuan remchang hmasaah ka lo lêng lut leh vat dawn a nia aw,” tiin kan inthlah ta a.


- R. Lalrinkima, Hidden Lodge