Neitu rilru nen faina kawngah kan harh thar zel a ngai
I ek leh a thli, i ina i bawlhhlawh tenawma i ngaih te, hmanraw ṭangkaia an sawngbawl tawhna khawvela kan chen mek lai hian, rilrua lo lang ṭhup ram pakhat a awm a, chu chu Singapore a ni. An faina an larpuina chhana hma latu pawimawh tak, kum 1960 chhoa an Prime Minister huaisen, hmathlir nei chunga faina âtchilhtu Lee Kuan Yew, March ni 13, 2015-a a thih khan an ram mipuite chuan, “Lee Kuan, kan lawm e, hetiang ram min hruai thlengtu i ni,” tiin mittui nen an thlah liam a. A ruang en tur ringawt pawhin km. 2 dawn mipui an intlar a, an ngaisang tak zet a ni, tiin hetih laia a hmuna awm Mizo tlangval pakhatin min hrilh a, a ngaihnawm hle.
Hmâna hnam bâl tia hriat ṭhinte kan lâwnna zâr hi a sâng ta! Faina mawngpawp thawla kan inteh dan pawh a fet ve ta hle. Faina kawngah ram tin, state tin, hnam tin kan inel ta a ni ber a, tih tur erawh kan la ngah hle. Hmabak ko tak kan hmachhawn mek a, tawpsan a thiang lo. Kan koa innghat faina kawngah hmathlir kan nei ngam tur a ni. Comprehensive Plan for Municipal Waste Management in Aizawl tih thupuia nei chunga kum 2 chhunga India ram khawpui fai bera Aizawl puan tuma rilru tihuaisen ngamte thawm hi ngaihnawm tak a ni. Kan tum kan tihsanna hian a hmasawn zawngin min hruai dawn a, mi tu mah kan rálbáng bik tur a ni lo. A neitu kan ni, kan ta a ni.
Engvangin nge mi hi an fai ringawt? He zawhna chhânna atana ṭangkai deuh chu zirtirna ṭha leh dân kenkawhna a ni. Hrem ngai hrem ngam sorkar, a ṭha zawnga mipui zirtirna leh mipui nena inhnehnai thiam leh thawkho thiam kan mamawh. Chu dân chu kenkawh a nih chuan, zirtir ngai, dân zâwmtu mipuite hian chu kawng chu kan lo zawh ve mai a, chu thil pahnih kal kawp chu a inthlawp ṭha em? A mawngpawp lai thawl tur a awm em tih hi kan vil zui tur a ni.
Mihring rilru hi a ṭha zawnga inhruai theih a ni a, kan ṭhatna zâwk kan partirna hmunah khawvel hi a nawm zawk zel avangin faina kawngah pawh chu chu kan hmachhuan tur pawimawh tak a ni. Miin engtin nge bawlhhlawh a thlir a, engtin nge khawvelin bawlhhlawh a sawngbawl a, hmanraw ṭangkaiah a hman, tihte hi mimal tinin kan zir thar a ngai.
State danga municipal corporation-te’n bawlhhlawh ṭawih thei aṭanga leiṭha an siam an hralh anga kan kal ve ta te hi lawma kut ben vena tham a ni. Ni khatah bawlhhlawh ṭawih thei aṭanga leiṭha kan siam chhuah theih zat siam thei loa kan awm chhan hi, mahni in luma bawlhhlawh thliar ṭha lo kan la awm ṭeuh vang a ni. Dik lo hi dika kan siam dawn chuan chhungkaw tin hian kan mawhphurhna kan hlen chhuah ve a ngai. Hei hi ṭawih thei lo a ni, hei hi ṭawih thei a ni, tia sorkar hotute’n min hrilh a, a thliar dan tur min pek tawh chuan kan duty ka hlen ve a ṭul tihna a ni. I bawlhhlawh kha sorkarin awmze neiin a sawngbawl a, pawisaah a chantir mek; hei hi khawvel kalphung a ni ta! Bawlhhlawh thliar ṭha la, mi ṭhanharh laiin ṭhangharh ve rawh.
Ran ek te, mihring ekte aṭangin leiṭha siam a ni a; tenawm kha hmanraw ṭangkaiah an let ta tihna a ni. Chu chu hriain sorkarin sum tam tak sengin a paihna hmun tur a siam a, driver thuawih leh rilru dik pu chinte chuan chu lai hmun chu an pan a, hla deuh aṭang pawhin an inkhalh thleng a, an paih a; chu chu mipui leh sorkar rawng an bawlna a ni. Fak hlawh val rual an ni tihna a nih chu. Mahni duhna laia bun mai ching driver rilru hi siam ṭhat a, her danglam a ngai a, hrem an ngai bawk! Hei hi faina mawngpawp thawl ngai, siamṭhat ngei ngei ngai lai chu a ni. Dân kalha thil ti ṭhinte veng a, man chhuak turin khawl mit var CCTV nen, khawpui dai hi hual belh zel tum a ni ta hial mai! Kan va ṭang em! A ṭha e. Sorkarin veng ṭhenkhat ek leh tuichhe paihna tur bik khawl a bun pawh hman mek a ni. Hmasawnna zel hi kan tum tur a ni a, nikum aiin vawiinah hma kan sawn a ngai a, faina kawngah hmathlir huaisen kan nei ngam tur a ni.
Kan ngaihsak ngai loh, kan la neih ngaih loh, in ṭhiahna bungraw sawngbawlna tur (Construction & Demolition Waste Center) Hualngohmuna siam mek te, bawlhhlawh ṭawih thei lo bik sawngbawlna (Material Recovery Facility) tur Luangmuala siam mek te, MINECO-ah Sewerage Treatment Plant an siam mekte hi hriat a nuam leh phawt. Damdawi in leh clinic te bawlhhlawh (Common Bio-Medical Waste Treatment Plant) sawngbawlna Tuiriala mi hman tawhte pawh hi kan hmasawnna zinga mi a nih avangin lawma kut ben ve te pawh a sual lo ang.
Kan leivûng paih duhdah avanga kan tawrhnate zir chiangin, mi ṭhanemngaite hi an feh chhuak a, kan panna lai an hmu a, an âu lawm lawm reng a nih hi. Mipui leh sorkar insiam ṭhatna tura an chêtna leh an âuhla avang hian fakna pawh hi dawng ve fo rawh se. Mihring rilruin thlir dan dik a neih a, khawvel hi a hmuh fuh a ṭul. Kawr kama awmte’n fai duhna rilru pu a, awmze neia bawlhhlawh sawngbawl a ni tih an hriat avangin, mahni in luma bawlhhlawh fun hran sate chu motor-ah an lo vawm kai mai zawk a ni. Kawr kama kan chen avangin bawlhhlawh paih thla bik zel turin eng dikna chanvo mah kan nei bik lo a, a mawhphurtute’n a chinfel dan an ngaihtuah a ngai. Dân lalna ram, dân rorelnain mipui rilru a ṭha zawnga a hruaina aṭangin veng fai leh ram fai tiin kan la hmingthang mai dawn tihna a ni.
Siam ṭhat ngai reng khawvel, ṭhatnain tawp chin a neih lohna ramah hian ṭha satliah aia ṭha lehzual zawk khawvel din tumtute zingah kan tel ve a ngai. Van ngaih hla pui nena inawi tlei ṭhin UPC NE ṭhalaite anga thlirna dik nen faina leh environment kal kawptir duhna khawvel din hi kan tum ve tur a ni ang. Hei hi kan ram a ni a, i kutah faina dah a ni. A ti ṭhate entawnin, inseam ṭha rawh le.
~ Lalnunṭawma Fanai