RUIHHLO NGAI KAN ENKAWL DAN HI
Vawiina Mizoram hmelma lian ber pakhat chu ruihhlo a ni. Kan ram awmnain a zir loh vang nge a zir lutuk vang, heti tak maia ruihhloin min rûn ta mai hi a manganthlak tak zet a ni. Mimal, chhungkua leh ram pum min rûmtir a, min sawp chhe mek zel a ni. Ruihhlo ngai enkawl kawngah thapui thawh meuha ṭan a ṭul ta. Mimal, chhungkua, kohhran, tlawmngai pawl leh sawrkar angin hma kan la a, chu chu a la tâwk zo si lo.
Kan dinhmun
SWTA Dept. RTI chhannain a tarlan danin, Mizoramah ruihhlo ngai enkawlna rehabilitation center 45 a awm a, chung zinga 11 chu Ministry of Social Justice and Empowerment (MoSJE) hnuaia din Integrated Rehabilitation Center for Addicts (IRCA) an ni a, sawrkarin dan ang thlapa a enkawl leh central aṭanga fund dawng an ni. Chutih laiin centre tam zawk (34) chu mimal leh pawlin an din (NGO/faith based organisation) a ni thung. Report hnuhnung bera an chhinchhiah danin, centre hrang hranga enkawl mek zat belhkhawm chu mi 4,050 an ni.
District - Centre - Patient
Aizawl - 25 - 2354
Lunglei - 5 - 656
Kolasib - 3 - 464
Champhai - 5 - 450
Siaha - 2 - 48
Serchhip - 2 - 25
Khawzawl - 1 - 22
Hnahthial - 1 - 19
Lawngtlai - 1 - 12
Total - 45 - 4050
Source: RTI, 10th March, 2025
RTI chhannaa ruihhlo ngai enkawl mek (patient) zat hi a bawr vela dahkhah mai emaw, record hlui emaw a nih theihna lai a awm. Report dik lo an dawn vang pawh a ni thei ang. Tun hnai maia centre ṭhenkhat kan tlawh zingah enkawl lai 50-60 bawr vel nei rengte pawh RTI chhannaah hian 25 enkawl anga report a ni. ṬBCC-ah mi 830 awm anga tarlan a nih laiin, chanchin thar lamah chuan mi 1,240 vel an awm thu tarlan a ni (LPS News 10.2.2025). Heng bakah hian source hrang hrang nena khaikhinin enkawl mek zat hi a dik hlel deuh niin a hriat a, tunah chuan hei ai hian ruihhlo ngai enkawl lai an tam fe zawk tura rin a ni.
Inenkawl dan
IRCA hnuaia sawrkar enkawl centre-ah hian khum 15 awm theihna centre 10 leh khum 30 awm theihna centre 1 a awm a, tunah ruihhlo ngai 4.4% vel enkawl ang an ni (RTI). Inenkawl dan, lut leh chhuak, course rei zawng, thawktu awm dan tur leh a dangahte Central kaihhruaina siam Minimum Standard of Care an zawm a. Central aṭangin Project Monitoring Unit (PMU) ten tehfung pali–human resource, infrastructure, programmes leh documentation hmangin an endik ṭhin.
Ruihhlo ngaite an luh veleh an chanchin kimchang zir chiangin (case study), an dinhmun azirin an sim theihna tura hmalakpui ṭhin tur a ni. Ruihhlo zungzam laka fihlim tura beihna (detoxification), counselling, vocational training, after care and follow-up te hi service an pek tur tlangpui a ni. Service an pek tur an pek hnua chhuak tlaka ngaihte’n centre an chhuahsan ang a, chhungkua leh khawtlang puihna leh centre ngaihven zuina hnuaiah ruihhlo laka fihlimin, nun pangngai an nei (rehabilitate) tawh tura ngaih an ni.
Ruihhlo ngai enkawl kawnga kan innghahna berte chu pawl enkawl centre 34-te hi a ni. Anni hian Mizorama ruihhlo ngai tam zawk (95.5%–RTI) an enkawl a, Pathian kohnaa ngaia mi inpete leh patient enkawl dam tawhte’n an enkawl deuh ber. Kohhran enkawl centre ṭhenkhatah chuan thawktu mumal taka rawih an awm ve bawk.
Centre tin hi kalphung leh tih dan hrang nei an ni hlawm. A tlangpuiin Pathian thua inkaihhruai an uar ber a, inkhawm, sermon ngaihthlak leh ṭawngṭaiin hun an hmang ṭhin a, Pathian tihdamna an rinchhan ber. RTI chhanna angin heng centre-te hian an duh chuan Mizoram Social Defence & Rehabilitation Board buatsaih inkaihhruaina Standard Operating Procedure an zawm thei a, an zawm vek em tih erawh hriat a ni lo.
Seat capacity chungchangah te, luh leh chhuah danah leh damlo an enkawl danah sawrkar a inrawlh lo. Tun dinhmunah mi 50 aia tam enkawlna hmun 12 vel a awm a, mi 500 aia tam enkawlna a awm bawk. March 2025 thleng kha chuan sawrkar aṭangin centre endikna leh zirchianna (monitoring & evaluation) neih a ni lo (RTI).
Kohhran leh NGO tel lovin?
Kohhrante hian a lang lo lamah an phak tawkin hma an lo la a, kohhran bil anga rehabilitation centre emaw, OST centre din an awm tawh a. Ruihhlo ngai zawn chhuah leh tuamhlâwm (outreach) lamah pawh ke kan pên chhuak ṭan ta. Ruihhlo ngai damlo enkawlna hmun ṭha tak pawh anni zarah kan nei ve tawh bawk. Thilpek hmangin centre hrang hrang tan an luangchhuak ṭhin a, camping leh crusade hmanga beihpuih thlakte pawh an nei ṭhin.
Mizorama tlawmngai pawlte ang tluka ruihhlo do leh ngawlveite enkawlna lama hma la nasa hi ram dangah pawh an tam bik kher lo ang. Hlawh nei hauh lova a sûr a sâ, zing chhun zana thawktute vanga khawtlang ralmuang kan nei thei hi a lawmawm ngawt asin. Kumin chhunga ruihhlo an man ringawt pawh hi tam tak a ni. Heng hi man lohin chhuak ta se, ṭhalai engzat takin chhiatpui ang maw?
Mizorama ruihhlo ngai 95% enkawltu chu kohhran leh NGO an ni a, anni tel lova ruihhlo do leh ruihhlo ngai enkawl chu cho rual loh a ni. Chutih rualin, kohhran leh NGO anga kan hmalakna hi a tawk kan ti em? Hun rei lo te atana himna (short-term relief) hi kan sum leh tha thawh nen a inmil kan ti em? Dan ang zelin, hei aia chêt chhuahna tur hmabak kan la nei ṭeuh a nia.
Dan ngaihthahna
Kum 30 kal taa Mizoram sawrkarin NDPS Act, 1985 hnuaia a duan ‘Mizoram Management for De-Addiction-Cum-Rehabilitation Centre Rules, 1993’ kan nei a. He inkaihhruaina dan hnuaiah hian center tinin unit hrang hrang pali–de-addiction, counseling, rehabilitation leh aftercare an nei tur a ni. Centre director enkawlna hnuaiah damdawi lam thiam (medical expert), psychologist, social worker, vocational instructor, cook, etc. an awm tur a ni. Hetiang tak hian Mizorama kan centre-te hi kalpui a ni em? Kalpui ni ta se, sawrkar enkawl centre nen a danglam viau dawn lo tihna a ni ang.
Mizoram gazette-ah dan thar ṭha tak mai tihchhuah a ni leh a, ‘Mizoram Drug Treatment cum Rehabilitation Centre Accreditation (Ammendment) Rules, 2020’ tih a ni. He dan hi Mizoram puma hman tur, ruihhlo ngai enkawlna hmunte sawrkar hriatpuina (accreditation) an neih theihna tura siam a ni. Hmunhma, thawktu dinhmun, inenkawlna, a hnu lama inenkawl dan te an zir chian hnuah an performance ang zelin sawrkar accreditation an hmu ang. Inenkawlna felfai lo, sum leh pai hman dan dik lo, damlote chunga hleilenna, dan palzutna leh thup nei an nih chuan an centre tihtawp thlenga hmalak theih a ni. Heng dante hi kan chhawr ṭangkai tawh em? Department hnuaiah Accreditation Committee din a ni a, kum 2021-a hmalak tura rel vek tawhte kha a takin kan kalpui lo em ni? RTI chhannaah (March 2025) hmalakna awm lo, hmalak tum mek a nih thu tarlan a la ni chauh mai! Tun hnaiah tharthawh leh tuma hmalakna a lo awm a, a sárhû lai chauhin kan vei ang tih hlauhawm. A takin i thawk ang u!
Mental Healthcare Act, 2017 Section 2(p) chuan mimal emaw pawl kuta awm mihring enkawlna reng reng chu Mental Health Establishment tiin a sawi a. Chung centre-te chuan dan ang thlapin an mihringpui an enkawl ang a, an dikna chanvo rahbeh a thiang lo. Section 55-in a sawi angina State Mental Health Authority (SMHA) chuan centre leh thawktu zawng zawng hi a register vek tur a ni a; an hnathawh vil, endik, complaint bawhzui, training pek, etc. an ti tur a ni. MSDRB hnuaiah hmalakna hrang hrang chu a awm ngei a, training pawh an pe zauh zauh tih kan hria ang. Chutih rualin Mizoramah hian State Mental Health Authority (SMHA) hi kan function tir em? Ruihhlo ngai enkawlna hmuna thuleng vel hi an zir chiang tawh em?
Home (centre) ṭhenkhat chu mimal zahawmna tibawrhbâng a, kut inthlak leh thihna hial thlen phah tawh nia sawi a ni ṭhin a. Vawi khat mai a ni lo, heng thuthang hi a awm zeuh zeuh tawh ṭhin. India dan Bharatiya Nyaya Sanhita (BNS), 2023 hnuaiah hian fimkhur loh vanga thihna (106), tum reng vanga mi kutthlak (115/116), an remtihna tel lova tihluihnaa nawr luih (124), inenkawlna ṭha pek loh avanga tawrhna (86) a awm a. Mihring siam ṭhatna tura din engah pawh heng mimal zahawmna rahbehna leh hleilenna a lo thleng a nih chuan dan bawhchhiatna a ni a, action lak ngei tur a ni.
Chutih rualin, kan Police, Excise leh YMA pawh hian an mi man khawmte hi tih zui dan dang an hriat loh vang nge ni ang, mimal enkawl centre lamah bawk chuan kan hnawh thla leh tawp mai ṭhin. Chung centre ngei chu an tâwt lutuk, ei leh in a chhia, kut inthlak, thihna hial thleng tia tlangsel an ni ṭhin lawi si. Heng centre-a awm tam tak hi anmahni ṭhahnemngaihnaa lut ni lo, Police/Excise/YMA te dah vanga awm an ni a. Ngaihsak zui an ni ngai em? An chhuah hnuah an ṭha zawm zel em tih hi kan ngaihtuah zui tawh lo niin a lang.
Dan a awm chuan ṭha taka lo zawm hi khua leh tuite mawhphurhna a ni. Dan zawm lo leh palzût an awm em tih en zui (enforcement) chu sawrkar kut a ni. Dan reng reng zawm a nih loha en zuina a awm bawk si loh chuan dan ṭha pui pui zam hi eng nge a ṭangkaina?
Tu thiam loh nge?
Ruihhlo ngaite kan enkawlna kawngah hian chumi khami thiam loh chu a ni e tia malman tur awmin ka hre lo. Kan dinhmun han thlir hian kil hrang hrangah hlawhchhamna, tih dik tawk loh kan nei vek niin a lang. Ruihhlo tawlh rutu, a zuartu, a hmangtu, a enkawltu, dan lekkawhtu, mimal, chhungkua, khawtlang leh kohhran angin tih fuh tawk loh kan nei tih i pawm tawp mai ang u.
Mahni ṭhahnemngaih ang anga hma kan lak mawp mawp rual hian dan zawm tur a awm tih hre reng ila. Mihring enkawltu kan nih angin dan ang thlapa kan tih zel a ngai. Kan hnathawh hian rah ṭha a chhuah meuh em tih pawh ngaihtuah tel ila, mite’n damna beiseia min rawn pan laiin an nun titawitute kan lo ni palh hlauh thei. Ruihhlo ngai kan enkawlte hi mi fel leh nungchang ṭha an ni lo fo. Ruih tur an hmuh dawn phawt chuan dâwt sawi hreh lo, rûkrûk pawisalo, an mihringpuite pawh zah zo lova khawsa an ni ṭhin. Mahse, anni ho hi kan hnampui, kan ṭhalaipui, kan unau an ni tih hi hre reng ang u. Chung zawng zawng aia pawimawh chu kan mihringpui ve bawk an ni tih hi.
Vawiina kan harsatna ṭhenkhat hi sawrkar lam inthlahdah vang a nihna lai a awm thei ang. NGO leh kohhran ten nasa takin kan ko min chhawk zângkhai a, chutih rualin, anni ngaihsak leh vilven kawngah tha kan thawh tam lo hle tih a lo lang chhuak ta a ni. Kan dan zam zozai te, kan ruahmanna zawng zawngte hi a taka thawha hman a nih loh chuan engmahlo mai an ni. Kawng hrang hrangin thawk tawh mah ila, a la tawk lo a ni.
Inenfiah kan ngai
Ruihhlo vangin kan ṭhalaite an liam zel a, ruihhlo tawlhrutu, zuartu leh ruihhlo ti thar an la pung zel si. Mite nunna hmanga sum hai luh hi engtia rei nge kan pawisak loh ang? An thisen mawh hi kan phur ngam ang em? Ṭhalai zingah ruihhlo ti thar leh a bâwiha tâng mek tam tak an awm a, ruihhlo bâwih ata an chhuah theihna turin sawrkar, kohhran leh khawtlangin hun leh tha, sum leh pai tam tak an seng a. Mi ṭhenkhat, dam tumna tak tak nei lo, ṭha duh hauh lote avang hian awmze awm loah a chang fo ṭhin.
Kan fate an têttê aṭanga kan enkawl kha ruihhlo bâwihah an lo tâng ta a. Eng emaw chen hi chu nu leh pa, chhungte thiam loh a ni tih i pawm ngam ang u. Tih ngaihna kan hriat loh kha beiseina sang tak nen khawilai centre-ah emaw kan han dah bo a; kan thawveng huai em? Chung centre chuan kan fate hi engtin nge lo enkawl se kan tih? Anni hnathawh hi kan mawhphurhna lakah chuan beitham tak a ni.
Han hawi vel ila, ruihhlo bâwiha tâng tam zawk hi khawilai emaw kohhran hming ziaknaa chuang ve tho an ni. Kohhrante hian an thlarau nun hruai hna hi kan koah a tla tih a takin i pawm ang u. Ramthim kan vei hlanin tualchhungah rûnin kan awm mek. Kan mi leh sate’n thlan khur an pan mek laia hemi lam hawia kan sum leh tha kan thawh (invest) belh zel loh chuan ṭhangtharte’n kohhran an la dem hlauh ang e.
NGO hi hlawkna beisei lova thawh tur, non-profit organization a ni. NGO enkawltute zingah sum chuangliam ûma phê phê kan awm palh thei. Dan ang thlapa kan kal a nih chuan dâwih tur kan ni lo e, zir chian ngamin awm ang u. Ruihhlo ngai enkawltute zingah rim taka thawk, chawimawi phu tam tak an awm. Chutih rualin, a khât tawka kan hmingchhe leh ṭhin a nih chuan phat mar zawh loh thil eng emaw a awm a ni mai ang em tih hi mi nawlpui ngaihdan a ni.
Seṭhawnah Rs 1,693 lakhs (SEDP+NAPDDR) sengin Jordan Centre kan din a. Sawrkarin dan ang thlapa ruihhlo ngai a enkawlna tur, khum 150 (mipa leh hmeichhia) awm theihna, khum 1,000 thlenga nakina la extend theih tura ruahman chu nghakhlel taka kan lo thlir laiin sawrkar berin min beidawnsan lek lek a. La chhawng duh zawnga November 2024-a EOI tichhuah hnuah January 2025 thlengin enkawltu tur kan hmu zo lo! A tawpah sawrkar (SWTA) bawkin a enkawl leh ta rih a. Heng asset hlu lutuk kan tih kual vel dan han ngaihtuah hian ruihhlo bâwiha tâng mek kan ṭhalaite kan vei tâwk lohzia hi a lang thei niin ka hria. Infrastructure ṭha pui pui din kawngah hma kan la âwl lo va, a hmangtu tur erawh ni tinin kan liam zel chu a ni si!
Tlipna
Vawiina kan ram dinhmun hi han en ila, ngaihṭhaa awm mai mai hun a ni tawh lo. Ruihhlo man tur a tam tulh tulh a, ruihhlo ngai kan pung tual tual a; enkawlna lamah hma kan sawn hleithei si lo. Harhfim tawh phawt chuan bengsika ngaihtuahna kan sen a va hun tawh em! He phurrit tak kan phurh mek hi tlanchhiatsan daih châkawm hle mah se i beidawnsan lul lo ang u. Hun a kal ang a, ruihhlo ngai enkawl tur an la tam zel dawn. Vawiina kan thawh chinah hian duhtawk lo ang u. Mimal, chhungkua, khawtlang, kohhran leh sawrkar hian hemi lam hawia ke kan pên uar sauh sauh a hun ta e.(Phek 7-ah zawm a ni)
- Lal Sangzuala