Written by
- Lalhlimpuia
Rahsi Veng, Lunglei

‘Hun Inher Kara Zofate’ thlirna

He lehkhabuah hian hnam dinchhuahna tura a ziaktu'n a vei leh hrin chhuah a tum tam tak kan hmu a. Hnam dinchhuah nan hian keimahni, kan hnam chanchin hriat chian leh hnam dang dingchhuakte chanchin kan hriat atana ṭha a rawn tar lang a ni.

Kaphleia thukhawchang ang deuhin khawvel leh he Zoram hi eng tik lai pawha siam ṭhat ngai reng a ni a. Mi fing leh inpete thu leh hla hian he hnam ropui tak hi beiseina nung a la siamsak zel a ni. Chu beiseina nung siamtute zinga mi chu tuna Book of the Year ni ta ‘Hun Inher Kâra Zofate’ tih hi a ni ngei ang. He lehkhabu hian kan hnamin beiseina nung kan neih dan tur leh kan dinchhuahna atana thil pawimawh a rawn sawi a ni.

America President 35-na John F. Kennedy thusawi ropui tak, kan ram hian eng thil ṭha nge min tihsak theih ang tih lam aiin, kan ram tan hian eng nge kan tih theih tih inzawhna tur atana zawhna ril min petu tur lehkhabu niin ka hria.

He lehkhabu thuhmahruaiah hian thil changkang leh ropui tak tak awm tawh hnuah pawh kan hnam dinchhuah nan chuan thil danglam tehchiam a awm chuang lovin a hria a. Chu thil danglam ngai lo chu mi mal leh kan hnam chanchin te, hnam dang mi hrâtkhawkhengte chanchin aṭanga lo lang a rawn tar lan tur thu a sawi a ni.

Tin, he lehkhabu hi mi thil chhui mi leh inzir mi deuh tan te, ṭhalai zawkte tana thil ṭangkai a nih a beisei a, lehkhabu tam tak chhiar tluk zeta hlu turin a duh a ni. Hnam dinchhuahna tura thil ṭangkai bakah hian rilru puthmang dik nei tur leh hnam rilru pu tura rilru lam kaihruai thei thu ṭha tak tak ziah a ni bawk.

Ṭhen khatnaah hian hun kalsiamin kan hnam a nghawng dan thui tak a rawn tar lang a. He kan hnam pawh hian history ropui tak tak kan neih thu leh chu hnam history chuan kan tun hun min thlen a, tuna kan nun hian nakin hun a la nghawng tur thu a rawn sawi bawk. Thu ziak hmasa ber, bung 1-naah hian history-in beiseina a ken dan ngaihnawm takin a rawn ziak a. Kan mi hmasate sûlhnu ngaihnawm tak kha ka hriat chian a, kan chhui peih pawh a ngaih thu a rawn tar lang.

Bung 2-naah hian Mizoram ramri leh hnam thupuia rawn hmangin Mizo hnam ni tura kan ngaih tawh loh hmun kilkhawra awm Zo hnahthlakte a rawn chhui thui hle. Kum 1875-a British-hovin inner line boundary an siam behchhana kan ramrite pawh tunah chuan kan cheibawl chhunzawm ta lo. Kan ram china kan ngaih ngei ngei pawh hi kan ta a ni lo zo dawn hian a lang a. Hnam dinchhuah nana inpumkhat ṭulzia ngaihnawm tak a rawn thai lang bawk. Hemi bung bik hi he lehkhabu tihlutu pakhat niin ka hria.

Ṭhen khatnaah hian bung 15 lai a awm a, sawi sen a ni lo ang. Chung zinga pahnih khat chauh kan sawi ang a, kan duhtawk mai ang. British dotu hriat hlawh tawk lo zinga Kairuma chanchin leh Thangsavunga hnena a thu sawi hian rilru a tikal thui hle a. Indopui chhuah lai leh Korean War laia Mizo tlangvalte huaisenzia hian kan hnam dawihzep lohzia a tilang chiang bawk. Tun hnaia Mizo sipai huaisen rawn lar mek Pu Vana'n a kawm ṭhin Lallawmzuala chanchin kan ngaihthlak luai luai nen hian a inhmeh hle bawkin ka hria. Mizo zinga gazzetted officer hmasa ber Thangluaia chanchin pawh hi ngaihnawm tak a ni. Mi ṭhenkhatin sakhaw hlui an la vawn hun lai 1920 vela Assam Civil Service-a ṭhu ve thei kan nei te hi hlu tak a ni. He lehkhabu ziaktu fakawm em emna chu, hetiang miin kan la hriat mang loh tur ngaihnawm taka a rawn thur chhuak nalh nalh thei hi a ni. Chu chu bung dangah pawh hian a rawn awm ziah ṭhin.

Ṭhen hnihna hi hnam chanchina mi mal sûlhnu tling khawm a ni a. Mizo mi ropuite sûlhnu hi ngaihnêp chi a ni hauh lo. Chutianga Mizo hnama mi ropui chanchin ngaihnawm tak takte chu a rawn ziak a, chung zingah chuan Mizo lal ropui tak Lalburha chanchin hi han sawi lawk ila.

Lalburha hi Mizo history-ah chuan lal ropui leh danglam bik a ni. Lalburha chuan a hun laia Sap lal kan tih te pawh kha ama tlukpui hmuhin a hmu vek a, a indah hniam ngai lo. AW Davies leh J Shakespeare te pawn tih vak ngaihna an hre lo a, CGH Helme viltu rahsi duh dan pawh hnial ngamtu lal a ni. Lalburha chanchin hian Lalnunchanga thawnthu ziah pakhat ‘Pasalṭhate Ni Hnuhnung’ tiha Puilura character min hriat chhuahtir a; a rilru puthmang hi a ngaihnawm a, lal huaisen tak a ni.

Amah bakah hian pastor chhuanawm Rev. Chhuahkhama te, Rev. Chuautera te, Rev. Thankunga te, Rev. Zathanga te, Rev. Saiaithanga te chanchin a rawn ziak a. He ram tana pastor hmasate tha thawh ropui leh an rilru puthmang huaisen tak takte a rawn ziak a ni. Tin, kohhran awm hnua kohhran upa chanchin ngaihnawm–Serkawn Lalmama, C. Saizawna (Serkawn), Chawnga (Khatla), Lalawia (Ruantlang), KL Vanngaia (Serkawn), Pachhunga (Dawrpui) te chanchin a rawn tar lang bawk. Rokunga vui nia Upa Lalthankima ṭawngkam angin heng mi ropui tak tak a rawn tar lante hian he khawvel hi an rawn tlawh hlawm a, he hnam din chhuah nana kan hnama hetiang mi an piang hi an hlu tak zet a ni.

Ṭhen hnihnaah hian bung 5 awmin, mi chhuanawm leh hnam hmangaihtu, mahni theihtawka tlanchhe ve lo kan hnam tana hruaitu ropui tak takte chanchin a lo lang a ni.

Ṭhen thumna, a ṭhen tawp berah hian kan sawi tawh angin rilru puthmang tur pawimawh tak tak a rawn ziak a. Thupui ṭhen 21 lai awmin, heng thupui hrang hranga thu ziakte hian mi mal rilru leh hnam rilru dik min zirtir chhuah an tum ber a ni.

Ṭhen thumnaa thu ziak ṭhenkhat han tar lang ila:

Page 270 – ‘Taima ila, thawkrim ila, rilru dik pu ila, kan hun inher chhuah hunte nghak ila; kan ta tur, kan chan tur chu a lo thleng ve zel ang. Mi ṭhenkhatin kum 50 an niha an tawn chauh, kum 30 kan niha kan tawn a awm ang a; kum 30 an niha miin an tawn, chan leh neih tawh kum 60 kan niha kan tawn, chan leh neih a awm ang. Mahni lamin zir ila, rilru hi dik se.’

Page 294 – ‘Mi kawng sial saa kal a, kan duh apiang neih tumna rilru put tlat hi boralna hmahruai a ni. Ruahmanna ṭha nei lo a, kut themthiamna emaw, pianpui thiamna emaw nei chuang si loa hmun nuam leh thil awlsamnaa kalte hi beidawnna mai mai a ni fo. Kan duh ang khawvel a lo ni lo a nih pawhin, kan duh ang khawvela siam turin tha kan thawh ve a ṭul.’

Page 328 – ‘Ram rawngbawl lo tur te, vantlang ṭhatna tura inhmang lo tur te, Pathian rawngbawl lo turte hian chhuanlam tur hi duh chuan a tam thei khawp mai. Chhuanlam ngah em em mite hi chuan thil ropui an ti lo a, hriat reng an hlawh mawh hle a ni.’

Page 391 – ‘Kan hnam la naupang tak tih dan bik la nei rei lo leh, kan khaw hmuh zau insual chuan kan hnam nun thui takin a nghawng niin a lang.’

Page 402 – ‘Ni khata lehkhabu chhiar nana hun inpe miah lo, video viral ngaihven hle, youtube clickbait click kurh kurh reng mai hi a nih theih. Mi vanduaina leh chet chhiatna hlimpui, mahni lawmna atana hmanga hun hman ral mai mai hi a lo theih khawp. Hetiang mi hi chuan dinhmun ṭha leh mawhphurhna pawimawh a beisei thei lo ang. Intihsiaknaah thlen san a har ang a, sawi hona hunah mi sawi bak sawi tur an hre lo ang.’

A tawp khar nan, Kumpinu lalram tia kan sawi ṭhin sapho khan an ram awp huam chhungah a ram mite aia an chungnunna an inlantir lui ṭhin a. India ram an awp lai pawh khan India hmakhawsang thil ropui leh an sûlhnu ropui tak takte kha thil holam mai mai angin an sawi a. Indian-ho aiin Sapho kha ropui daih zawkin an zirtir tlat a ni.

Hun a lo kal a, Indian nationalist an lo chhuah ve takah chuan India ram ropuizia te, Akbar leh Mauryan lalram ropuina te, khawvel civilisation upa ber chu kan India ram ngeia mi Indus Valley Civilisation a nihzia te an rawn tlangaupui ta a. Hnam ropui leh sakhaw ropui Hinduism chu rawn sawi vul chhovin, Sapho mâwl laia Nalanda leh Taxila University kan neih dante an han sawi ta chu Indian pa rilruah chuan hnama chianna rau a rawn hawng thar leh a. India ram chu ram ropui leh duhawm lutuk hmuhin an hmu leh ta a ni.

Hetiang chiah hian he ram, Mizoram leh Mizo hnam hi ram ropui leh hnam ropui tak kan ni tawh ṭhin a. Kan inngaih hniamna leh kan inzahpui ṭhinna, tun hma kan rual u zawkte’n kan insawi nêp ṭhinna chu he lehkhabu hian min phehthlaksak vek a ni. Mizo hnama din chhuah nan leh hnam rilru pu thar leh tur leh, rilru dik kan put thar nan hun inher kara Zofate hi kan duai bik lo e. Hnam ropui tak kan lo ni e.(Phek 7-ah zawm a ni)

- Lalhlimpuia, Rahsi Veng, Lunglei