Written by
- Zoliansanga Tlau

Science leh literature




Science chu

'Science' tih hi Latin ṭawng 'Scientia' tih aṭanga lak–hriatna, thiamna (knowledge) tihna a ni a, ‘Awmze nei taka thil zirna huang eng pawh, emaw, thil eng emaw, nihna hriat tuma tih chhinna, ngun taka zir chianna leh thutawp siama a hmawrbawkna hmanga thil eng emaw, tisa khawvel leh kalphung emaw nihnate chungchanga sawifiahna rintlak neih’ (The Hutchinson, Dictonary of Science, 1995) tih a ni. A. Sawihlira paw'n, ‘Science zirnain a tum pakhat chu chîk tak leh uluk taka thil ngaihtuah ṭhinna hi a ni a. Hemi nei thei tur hian kawng a awm a, chu chu a lam tawiin EOD an vuah a, E chu Experiment tihna a ni a, tiha tih chhinna a ni a, O chu Observation a ni a, ngun taka thil thlir leh en chianna a ni a, D chu Deduction tihna a ni, thutawp sawina leh thil nih dan sawi chhuahna a ni," (A. Sawihlira, Finna Kailawn, Third Print–2014) tiin a ziak.

Dr. P.C. Biaksiama khan, ‘Science chu thil dik tak hmuh theih a tarlang a, chawh chhuah theih, finfiah theih thil zirna hi a ni,’ a tih leh, ‘Science chu thu dik zawn chhuahna a ni,’ (Bible leh Science–Vol-I) a ti a. Dr. Krista Roluahpuia pawhin, ‘Engkim, mita kan hmuh theih leh theih loh, kan suangtuahna khawvel zawng zawng siamtu hi Pathian a nih miau avangin chumi zirchianna science pawh hi ringtute'n kan ngaihven a pawimawh ka tia,’ (Science leh Kristianna a indo em?) a tih hian science chuan engkim, mita kan hmuh theih leh theih loh, kan suangtuahna khawvel zawng zawng a zir chiang a ni tih a hriat theih. Dr. P.C. Biaksiama vek khan, ‘Kan taksa hriatna chi ngate’n an hriat a, an hmuh a, an tem aṭanga an tarlan theih chinte chu... a tawi zawngin science chu hmuh theih thilah a innghat thung,’ a tih chu K. Lalchhandama'n a pawmpui lo hle a ni ang, "A hming chauh tal pawha science huanga baptisma chang tlak lo, science-a hmeithai chem bila bil tih tichiang tur tawk fangin, 'Kan taksa hriatna chi ngate’n an hriat a, an hmuh a, an tem aṭanga an tarlan theih chinte chu... a tawi zawngin science chu hmuh theih thilah a innghat thung,' tiin zirtirna bulthûm a'n hawng phawt a; a zirlaite chu an fail chiang ngawt ang. Tu nge atom hmu tawh? Tu nge quark lo hrual mûm? Tu nge hydrogen bond lo zai chat? Tu nge DNA lo phiar chhin tawh? Bân han phar huk teh u. Tu mah rêng an awm lo. Science chuan hmuh theih leh theih loh te, finfiahna leh ṭanchhan (evidence) ziktluak tak hmangin a chhui chhuak mai a ni,’ a ti a (Science Vision July–September, 2007: Bible leh Science Bihchianna Hmasa). Prof. Zaithanzauva Pachuau pawhin, ‘Science chuan khawvela thil awm, eng emaw dan (law) mumal takin a thunun chu hypothesis, experiment, data, evidence, modified hypothesis, theory, prediction, explanation leh a dangte hmangin sawifiah a tum a,’ (Hringnun Zawhna Ril: Pathian a awm nge awm lo?) tiin a sawi bawk.

Rev. Dr. Ramengliana chuan science nihphung (philosophy of science) chungchang sawiin, 'Rational Realism' chuan, ‘Scientific law-te hi thu dik emaw, thu dik anga pawm theih hnai ber emaw a ni a; Science chuan thutak zawngin, leilung leh khawvel hi a nihna anga puan chhuah a tum mai a ni," a ti. Rational Nonrealism chuan, ‘Science hian thil nih dan dik tak a phawrh chhuak zo bik lo va, a thil sawi ang diak diak hi a nih dan a ni chuang lo, a lan dan hnai ber a sawi mai a ni,’ tih leh, Nonrational Nonrealism chuan, ‘Science pawh hi ngaihdanin a kaihhruai a ni a, theory inkalhte hi suih rem theih a ni lo va, ṭan bik nei lova ngaih science thuneihna pawh hi a buaipuitu pawl (scientific community) thua kal deuh mai a ni," (Hringnun Zawhna Ril: Pathian a awm nge awm lo?) a ti.

Dr. Krista Roluahpuia pawh khan science innghahna mathematics chungchang a sawi a, "...mathematics pawh hi dik lo ve thei, kan mita kan hmuh zawng zawng a rintlak loh ang chiah hian a rintlak bur lo tihna a nih chu. Mahse, kan mitin, kan bengin thu dik famkim (truth) kan tih chu kan hre thei tho si a ni. Chutiang chiah chuan mathematics pawh hi Pathianin khuarel kalphung a din dan leh ruahman dan va hriat chian nan leh amah pâwl nan kan hmang dawn tihna a nih chu. I mita Pathian thu i chhiarin Pathian i pâwl ṭhin, i benga Pathian fakna hlate i nghahthlak khan i danglam ṭhin. Chutiang chuan mathematics hmanga Pathian thilsiam ropuizia i hriat thiam khan, amah nen inpawlna thianghlim i nei ve tihna a ni," a ti bawk.

Literature chu

'Literature' tih thumal hi Latin ṭawng 'littera' aṭanga lak niin, lehkhathawn tihna a ni a. Chuta ṭang chuan 'literatus' a lo piang a, lehkhathiam, lehkha lama hriatna tihna a ni. Chuta ṭang chuan 'litteratura' a lo piang chhawng leh a, hawrawp hmanga thuziak leh ṭawng dik zirna tih lam hawi niin, French ṭawng 'litterature' tih nena zawmin Saptawng thumal 'literature' tih chu kum zabi 14-na aṭang khan seng luh ṭan a ni a, kum zabi 19-na aṭanga awmze neia hman ṭan a ni awm e (Dr. Laltluangliana Khiangte, Thuhlaril: Literary Trends & Mizo Literature).

JF Laldailova chuan literature chu, ‘Thu leh hla phuah mawi, ṭawng chi khata thu phuah zawng zawng, thil chi khat chanchin thlur bingna kawnga thuziak awm zawng zawng,’ (English–Lushai Dictionary) tiin a hrilhfiah a. Siamkima chuan, ‘Literature chu thu eng pawh, mihring nun nena inlaichinna nei chi, hun rei tak chhung hlutna nei tura fel fai leh ṭha taka ziak hi a ni... Literature chu mihring ngaihtuah chhuah leh siam chhuah thil mawi (man-made beauty) zinga pakhat a ni,’ (Zalenna Ram) tiin a ziak. Dr. Laltluangliana Khiangte chuan, "Literature (Thu-leh-hla/Thuhlaril) chu mihring rilru leh ngaihtuahna, lunglen zawng leh vei zawng thu eng pawh hringnun nena inlaichinna nei, awmze kumhlun nei tur chia mawi taka thuziak hi a ni," a ti a; hei hi 'Pure Literature' hrilhfiahna a nih thu a ziak bawk. Amah vek hian general taka literature hrilhfiahna sawi telin, "Eng thu pawh ziaka awm reng reng, ziak dan leh a chhung thu awm dan pawh thlei dang chuang lovin, eng chanchin leh eng chungchang emaw leh eng thil emaw pawh ziaka dah tawh phawt chu literature tiin a sawi mai theih," a ti a. Hei hi H. Laldinmawia chuan, Applied Literature tia sawi a nih thu a ziak.

Mahse, Dr. C. Lalawmpuia Vanchiau chuan Siamkima leh Dr. Laltluangliana ten literature an hrilhfiahna chu duhkhawp lovin, Dr. Laltluangliana hrilhfiahna phei khi chu amah leh amah inkalh deuhin a hre hial a. "Heng min tinguitu te, lungngaihna leh mangan ruknate hi kan chhui zau leh chhui thûk apiangin [k]an hlimpui lehzual thei meuh em? ...Literature kan hrilhfiahin a mawina, a duhawmna, a ṭhatna kan la bing a, a lehlama thil awm tel ve hlamchhiah ṭhakin kan romanticised ta ṭhin a. A chang leh uar takin Christian literature pawh ni lo kan christianised thûl. Hei hian mi tam tak a hmin a, literature hi kawng khat chauh nein an ngai tawh ṭhin. A tir phat aṭanga literature kan hrilhfiahin a duhawmna lam chauh kan la vâwng a, a hnukhawiah a thim lam kan pawt lut leh lo thei si lo va. Hei hi ennawn a ngai khawp mai. Literature-ah a êng lam leh a thim lam dinhmun a intiat chiah... A thlum chauh hi literature a ni bik ngawt lo,’ a ti.

Science leh Literature chu

Subjectivism an tih, thil nihna aia a hretuin a hriat dana sawi a awm a. Hei mi thu ep chiah objectivism an tih, a hretu hriatna ni lo va, thil ama nihna aṭanga sawi (Dictionary of Theological Terms, 2017) a awm bawk.

H. Laldinmawia chuan, "Science subject-ah chuan thil (object) hian nihphung nghet tak a nei a, chu thil chu a thlirtu (subject) a danglam pawhin nghet takin a dinhmunah a ding reng mai ṭhin. Chutih lai chuan, art subject-ah chuan thil (object) nihna hi amah (object) aiin, a thlirtu (subject)-ah a innghat nasa zawk a, a object ngai reng pawh a thlirtu thlir dan azirin a danglam fo ṭhin a ni... science chu objective hle a, literature chu a subjective thung,’ (Literature Lamtluang: Classical to Compemporary Literary Theory and Criticism: An Introduction) a ti.

Prof. Zaithanzauva Pachuau chuan, ‘Science hian thlir dan pawm bik a nei lo va, chumi khami thlir dan chu pawm tur a ni a ti ngai lo va; mihringin kan thlir dan kan lo neih sa kha science-ah kan seng lut zawk ṭhin a ni. Genetics zirna lama lar tak, atheist ni bawk Richard C. Lewontin-a chuan materialism hi miin thupuiah an neih tawh chuan science hian thuawih harsa leh dik hlel deuh pawh sawi mah se, a lamah an ṭang zel tih a sawi," (Hringnun Zawhna Ril) a ti a. Science hi a tlangpuiin objective niin a ngaih theih a; mahse, objective hlang chu a ni lo, subjective a nihna lai pawh a awm tel tih kan hriat a tha ang.

Dr. C. Lalawmpuia Vanchiau khan Zikpuii pa thuziak, ‘Pawihchhia intih te, Chawngthu lungken er ur mai, intih te, Khiangte lu lawkho intih emaw, Ralte vahai la ang mai, bengchheng intihte leh ṭawng huatthlala tak tak chu an lo ching a ni. Kan nunphung a lo nih miau si chuan kan literature-ah chuan a chuang ve ngei tur a ni. Chuti a nih loh chuan kan literature a kim thei lo vang,’ tih chungchang a sawinaah, "Hei hian literary content-a inhnialna awm fo 'subjective' leh 'objective' chungchang a hril thui hle,’ (Tapchhak Theory) a ti a. Literature pawh a tlangpuiin subjective a ni a; mahse, objective pawh a ni tel tho tih a hriat theih.

Dr. KC Vannghaka chuan, "Science ṭawngkam chu chik tak leh ngun taka thil ngaihtuahna (thought)-ah a innghat ber a; chutih laiin literature chu phurna (emotion)-ah a innghat ve thung a...amaherawhchu, science hi ngaihtuahna (thought)-ah lawng lawngah a innghat pumhlum lo va, phûrna (emotion)-ah thui tak a innghat ve tho va, literature angin phurna hian hmun a chang tam lo mai chauh a ni. Chutiangin literature pawh hi phûrnaah chauh innghat a ni lo va, ngun taka thil ngaihtuahnaah hian a innghat ve tho va, ngaihtuahna tak tak tel lovin literature hi a piang ngawt bik lo. A thu kalpui danah phurna hian hmun a chang tam deuh zawk tihna mai a ni bawk" (Literature Zunzam, 2014) tiin a ziak a.

Science ṭawngkam tiha ‘ṭawngkam’ tih lo tel hian a tibuai deuh tlat a. Literature ṭawngkam pawh chik tak leh ngun taka thil ngaihtuahna (thought)-ah a innghat ve dawn tho lo'm ni. Thil eng pawh ti dawn ila ngaihtuahna hman a ngai a, thil nihna tak hre tur leh, literature ṭha, thu ziak tur pawhin ngaihtuahna hman ngei ngei a ngai tih kan hre theuh ang. Chu ngaihtuahna chuan phûrna min pe chawp thei a, phûrna avangin ngaihtuahna kan nei thei bawk. 'Emotion' hrilhfiahna hi kan buaina ber zawk a ni ang; phûrna tih aiin, ‘thinlunga vei dan, thinlung deh dan’ (JF Laldailova) tih ni ta zawk se, emotion hrilhfiahna a pawchhuak zawk mai thei.

H. Laldinmawia chuan, ‘Science chuan thutak (reality) leh suangtuahna (imagination) a thliar hrang a, idea leh concept chu reality a nih theihna a zawng... literature chuan reality leh imagination hi a kal kawppui a, hmuh theih loh, a tak awm lo thlengin a leng. Science chuan thil nihna a chhui a, a finfiah a, literature chuan a lan dan bak a luh chilh thûk meuh lo," (Literature Lamtluang) a ti a. Dr. KC Vannghaka pawhin, ‘Literature erawh chuan heng science lam aṭanga thil zir chhuahnate hi mausâm chuang hauh lovin thil hi a lan dan ang aṭangin a mawizia leh a hlutzia a tar lang ve thung ṭhin. Leilunga thil nung chi hrang hrangte hi eng vanga lo awm nge, nge atana ṭangkai nge a nih lam chhui ve si se lovin, chumiin mihirng nun a tihhlimna lam kha a tar lang mai ṭhin a ni," (Literature Kawngpui, 2010) a tibawk.

- Zoliansanga Tlau