Ram hmasawnna tura hruaitu pawimawhna
Pawl leh kohhranah hruaitu an pawimawh ang bawkin ram hruaina kawngah pawh hruaitu pawimawhna hi a lo sang hle ṭhin. Naupan lai aṭang rêngin tu pawh mai hian hruaitu hnung hi kan lo zui duh khawp mai bawk. Primary school kan kal lai hian kan ṭhian zinga upa ber leh min kîlkawitu ber hian pangang nung lai hi manin hmuihmul lem angin a vuah a, chuti chuan hmeichhe ho a tihṭhaih ṭhin a, an ṭe teng tung ṭhin. Chu chu keini’n nuam kan lo ti a, chawlhlâwk leh hun remchang apiangah chuan pangang zawngin, kan hmui chungah hian kan dah ṭhin a, hmeichhe ho kan chhaih râk ṭhin. Khatianga hmuihmul anga pangang dah kha kan huaisen vang a ni bik reng reng lo a, kan boss berin hlauhna nei miah loa a dah ngam kha chuan thei ve turah kan inngai a, pangang hmul ngah chite thlengin kan dah ngam ve phah mai ṭhin a. Hruaitu berin a tih ang ang chu a hnungzuite tan chuan tih ve ngei ngei zel kha kan mawhphurhna a ni mai a, hmarcha pum hmawmte pawh kan lo ngam phah zel mai ṭhin a nih kha.
China mipuiin vawiin thlenga ‘Chairman Mao’ an la tih reng Mao Zedong khan kum 25 a tlin hma daihin thinlung khawih deuhtu a lo tawng tawh a; chu chu school a kalna hmunah an zirtirtu pakhat chuan khawthlang philosophy leh science-te zir thiam tur leh, chutih ruala mahni hnam rote theihnghilh lo turtein a kawhhmuh ṭhin. Khawthlang finna leh thiamna an zir chu Chinese culture thlak nan leh culture thar zawn nan ni loin, Chinese culture tuaithar leh nana hmang turin a zirtir ṭhin a, chungte chuan Mao-a thinlung a khawihin a hneh hle a ni. Chu chuan a puitling hnu thlengin a thinlungah hmun a chang a, hnam hmangaihna leh ram leh hnam tana inpekna kawngah pawh nasa takin a pui bawk a. A tawpah chuan hlawhtlinna a chantir hial a, China mipui tan zalenna an lo neih phah thei hialin vawiin thlenga ‘Chairman Mao’ tia chawimawina an la hlan khawpa hruaitu ropui leh chhuanawm dinhmun a lo luah phah theihna pakhat a ni.
Hruaitu dinhmun hi dinhmun pawimawh tak a nih rualin thuneihna hman sual palh chuan bomb hlauhawm tak ang a nih theih hlauh bawk avangin mi tam tak chuan hmelma an insiam phah fo ṭhin a. Khawvela sorkar hrang hrang hruaitu mual liam tawhte zingah pawh an ram mipuite chawimawi leh fak nawn ngai loh tur hi an lo awm nual bawk rêng a ni. Kum 40 vel lai kal taa Philippines ram hruaitu Marcos pawh kha an ram mipuite chuan vawiin thlenga an la chawimawi zel hi a rinawm chiah lem loh; a eiruk nasat avangin an ram mipuite chuan kawtthlerah a nuai tel pungkhawmin an au khum hial a nih kha. Marcus tihngaihna hre lo chuan mittui tlakna hloin a kahtir chiam mai tak nâin, mipui lam lah an pung telh telh mai bawk si a, helicopter hmangin a tlanchhe ta ngawt a nih kha. Tun hnai lawka Bangladesh ram hruaitu chunga thil thleng pawh kan la theihnghilh hman kherin a rinawm loh.
Hruaitu ropui leh chhuanawm tak Mao Zedong chuan sipai lama hruaitu dinhmun a chan lai chuan sipaite tan dan zawm tur ‘Six Points of Attention’ a puang a, chungte chu:
• Mutna hmun aṭanga chhuahin kawngka khâr zel tur
• Mutbua hman buhpawlte chu fel taka dahṭhat zel tur
• Hawihhawm taka ṭawng zel ṭhin tur
• Thil lei reng reng a man awm tawk pek zel tur
• Keimahni avanga thil tihchhiat a awm chuan zangnadawmna pek zel tur
• Hmeichhe hmuhah inbual loh tur
• Mi mante dap loh tur
Hetianga inkaihhruaina dan ṭha tak an zawm avang hian kawng hrang hrangahte hmasawnna an lo neih phah a, thawhhona ṭha tak leh inpumkhatna ṭha lehzual an lo nei bawk a, hmelmate tan pawh beih an har phah bawk ṭhin a ni. Republic of China lo pian theihna atan pawh hmelma beiin nasa takin thi leh thau pawlh tak meuh meuha an beih lai chuan heng sipaite tana dan zawm tur Mao-a duan hi an zawm ṭhat tlat avangin inkaihhruaina kawngah harsatna an neih loh phah bawk.
An hruaitute hian mipui tan phurrit siam aiin mipui tan hahchawlhna tur an ruahmansak zawk ṭhin a, an nakin hun lo la awm tur atan inbuatsaihna ṭha tak nei turin mipuite an fuih zawk ṭhin. An hruaitu hming langsar tak Sun Yat Sen (1866–1925) chuan heti hian a sawi a, “China hian compass kan hmuchhuak a, printing press kan siam chhuak bawk a, thleng leh no tle siamna porcelain kan hmuchhuak a, silai zên kan hmuchhuak a, thingpuifê leh silk puan tah dan kan hmuchhuak bawk. Ram dangte hian kan thil hmuhchhuah sa hmang chuan nasa takin thil an siam ta. Japan ho phei chuan chung thil hmang chuan nasa takin hma an sawn phah a, kan mipuite finna leh thiamna hi Japan ho aiin a chungnung zawk a, anni ai chuan kan fing zawkin kan thiltihtheihna a nasa zawk. Japan hoin khawthlangho tih dan la chhawngin awlsam zet zetin thil siamna leh khawl an siam ta a. Japan ram ai chuan kan ram hi a let sawmin a zau zawk bawk a, anni ai chuan kawng engkimah a let sawmin thiltihtheihna kan nei tam zawk a ni,” tiin mipui fuihna thu ṭha tak a sawi a nih kha.
Hetianga an hruaitu aṭanga mipuite fuihna leh phûrna tura ṭawngkam a awm ṭhin avang hian vawiinah chuan China chu khawvel ram hmasawn berte zingah a lo awm phah ta a; an ram thilsiam tam tak chu khawvel ram dangte hnenah an thawn chhuak ta chur chur a nih hi. Anni chuan hmangaihna tak tak nen ram an hruai a, hmangaihna tak tak nena ram an enkawl avangin an hnathawh engkim mai chu an ram mipuite tan malsawmna a lo ni ṭhin. Keini ngaiha theih loh tur hi anni chuan an ti thei tlat thung si a. Tun hnai lawka ft. 1,726-a seia darthlalang leilâwn an siamte khi khualzinte tana tlawh châkawm tura an siam niin, sum leh pai lak luhna atana an siam a ni a. Khawvel hmun hrang hrang aṭangin ni tinin khualzin an luh zut zut phah a, khualzin an neih tam phahna ber pakhat a tling. Ramin hma a sawn dawn chuan mipui fel leh ṭhat ngawt a tawk lo a, ram hruaituin mawhphurhna tam zawk leh sang zawk an chang tih hi China hmasawnna kan sawi aṭang ringawt pawh hian chiang takin kan hre thei ang.
Third world aṭanga first world dinhmuna Singapore ram hlâng kaitu Lee Keun Yew kha ram hruaitu ropui leh chhuanawm zingah hian sawi hmaih chi rual a ni lo ang. Kum 1959 aṭanga kum 1990 thleng Prime Minister a ni a, Malaysia awpna hnuaiah chuan ram bung hrang angin Singapore chu awmin dinhmun chhe tak leh hnufual takin an awm a. An ram chhunga cheng mipuite pawh nunchang mawi zirtir mamawh tak tak hlir an ni a, an khawlaite chu a ṭawp thei em em reng a, a ralmuang bawk si lo a, sualna chi hrang hrang a hluar ṭhin hle. Chuti chhung chuan ram hmasawn leh ram dangte tan pawha tlawh châkawm turin Singapore chu a buatsaih thei tlat a ni. Singapore thlawhna ṭumhmun pakhat, Changi Airport phei chu khawvelah a larin a hranpa ngata tlawh tham a ni.
Lee Keun Yew-a Prime Minister a nih chhung hun hi hetiang hian an ṭhen a:
Term khatna (1959-1963): Malaysia nena inzawmna leh industrialization lam ngaihtuah.
Term hnihna (1963-1968): Economic lama hmasawnna, zirna leh in sak lam ngaih pawimawh.
Term thumna (1968-1972): Economic lama hmasawnna chhunzawm zel leh khawtlang nun siamṭhat bakah, hnam ziarâng sawhngheh.
Term lina (1972-1976): Khawpui ruahmanna leh boruak thianghlim neih lama hmasawnna.
Term ngana (1976-1980): Zirna, hriselna leh khawtlang nun siamṭhat.
Term rukna (1980-1984): Economic siamṭhat, technology lama hmasawnna ngaihtuah leh foreign policy.
Term sarihna (1984-1988): Political succession, international relation leh hnam sawhngheh.
Term riatna (1988-1990): Hruaitu thar chher chhuah leh ama chawlh. (Hemi hnuah hian PM aṭanga chawlin a aiah Goh Chok Tong chuan Prime Minister nihna chu a chelh.
Nimahsela, a ngaihtuahna leh an ram tana a inpekna chu a chawlhsan mai la remti loin, kum 1990 – 2004 chhung khan senior minister a ni a, kum 2004 – 2011 chhung khan minister mentor a la ni chhunzawm leh bawk. Chumi hnuah erawh a taksa a chak tawh loh avangin a hahchâwl ve ta a, March 23, 2015-ah a boral ta a ni.
Ram hmasawnna tura hruaitu pawimawhna chu heng kan han sawi tâk mi tlemtête aṭang pawh hian kan hrethiam thei maiin a rinawm. Ram hruaitu fel leh ṭha chuan ram hmasawnnaah theihna turin mawhphurhna lian tak an nei tih pawh fiah takin kan hre thei bawk ang.
- Mahmuaka Chhakchhuak