Tui – nunna hnar
Ṭhâlvaêkchâr kan tih ang hun kan thleng chho leh ta. Ṭhâl a par chi thing leh pangpar ten pàr an chhuang a, chutiang bawkin nungchate pawhin siamtu fakin zai an vâwr leh ta. Ṭhâl khaw romeite chuan kan hmu phak china tlangte chu a ngaih la tawk lekin a bawh zâm chî chiai mai a, lungleng mi tan chuan lunglen kai tho thei tur khawpa ngaihawmna leh hnuk no kai chhuak thei a ni ngei mai. Mizote’n khuarel mawina thu leh hlaa pawchhuak kan neih zinga mi Romani pawhin a lunglenna thu heti hian a lo pawchhuak a nih kha:
Ṭhâl awiin leltepa’n lenbuang a nghak,
Ṭhâl tui ang kan nghah chu kumsûl vei leh lunglen;
Dai leng ang maw thinlai a zíng e khuareiah,
Zûnlêng zâm leh hnutiang, aw, nang ngaih lunglen a nêm thei lo.
Hetiang khawpa hun pawimawh lo inher hian khél lovin lunglenna a pawchhuak ṭhin a, kan thu leh hla thiamte meuh pawh awm hle hle thei lovin a siam a, an lunglenna thu leh hla hmangin an kûrpui chiam mai zawng a nih hi. Nimahsela, he hun pawimawh tak hian lunglenna chuah a pawchhuak lo va, Romani hlaa kan hmuh ang khian ṭhâl a lo thlen chuan tui a kang chat a, tui kang nghakin a khawnâwtin kan buai ṭhin a ni. Tui hi mihringin kan dam khawchhuahna atana kan mamawh berte zinga mi a ni a. Ṭhâl a lo thlen hian tui, kan ni tin mamawhin kan nunphung a nghawng dan leh tun huna tuihna humhalh a pawimawhzia kan sawi dawn a ni.
Kan hriat ṭheuh angin kan chenna khawvel hmun lia ṭhena hmun thum lai mai hi tuiin a luah khat pum mai a. Chu chu a tehfung dang deuha han chhût chuan, kan chenna lei hmun zaa hmun sawmsarih pakhat lai mai hi tuiin a luah khat a, a dang hmun sawmhnih pakua hi khawmual a ni ve ṭâwk a ni. Chutiang a lo nih takah chuan kan chenna lei hmun tam zawk hi tuiin a luah khat ta pum mai a nih chu. Chua chhapah tui kan han tih pawh hian hmun zaa ṭhena hmun sawmkua pasarih hi tuipui tui al kan tih ang hi a la ni ta cheu a. A bak hmun zaa ṭhena hmun thum chu tui thianghlim in tlak kan tih ang hi a ni ve chuah mai a ni. Chutiang chu kan khawvel luah khattu a ni a. Mihringin kan dam khawchhuah nana kan mamawh ber zinga mi pawh tui tho a ni. Chuvang chuan, kan dam khawchhuah nan tui thianghlim in tur kan mamawh hle a ni tiin kan sawi thei ang.
Mizoram bikin kan tui thianghlim in tur mamawh a pun zel lai hian kan tuihna erawh a pung ve hauh lo va. Chuvang chuan mi tin mai hian kan tuihna neih sate hi a humhalh kawngah ṭan kan lak a ngai a ni. Tui thianghlim kan mamawh a pun zel avang hian kan tui hna neih sate kan humhalh a ngai hle. Mihringte hian hmasawnna kawngah hian nasa takin ke kan pên a, kan mamawh ang chuah hi lain nei ila chu kan khawvel hi a chhe lo tur. Mahse, kan duhamna hian chin lêm a neih si loh avang hian kan tuar mek zawng a nih hi. India fa hrin zinga mi ropui, a ngilneihna leh dawhtheihna avanga khawvel awptu Kumpinu sorkar hnen aṭang meuh pawha India ram zalenna sual chhuaktu Mahatma Gandhi khan, “Mihringin kan mamawh ang hi chu kuuarel hian phuhru zo, mahse, kan duhamna phuhru tur erawh chuan engmahin min daih lo,” tiin a lo sawi mathlawn lo a ni.
Kan tuihnate hi a tichereutu kawng hrang hrang an awm thei a; chungte chu thlir thuak thuak ila a ṭha awm e.
1. Tlang ram loneih:
Tlang rama lo nei hi Mizoramah hian zaa sawmsarih lai mai an nih avang hian tuihna siamtu ramngaw a chereu nasa hle a. Hemi avang hian tuihna humhalh nan ramngaw kan mamawh hle a, tlang ram loneih hi uluk zawka ngaihtuahin a thlakna kan zawn a hun tawh a ni.
2. Bawlhhlawh paih dan:
Kan bawlhhlawh paih hian kan tuihna eng emaw chenah a tichereu a, a tibawlhhlawh. Hei vang hian kan bawlhhlawhte hi uluk zawka kan buatsaih a, kan paihna hmun kan uluk a ngai a ni.
3. Lei chunglâng luang liam:
Mizoram hi tlang ram a nih avang hian ruah a tlak hian kan lei hâng ṭha hi a luang liam a, hengte hian kan tuihnate hi a tibawlhhlawh thei viau a ni.
A chunga mite khi kan hriat tlanglawn mah ni se, kan inhrilh tam poh leh kan tan a ṭha a, kan tu leh fate thlenga kan rochun tur Zoram hi uluk leh dim taka kan enkawl a ngai a ni. Chutianga kan enkawl theih dan kawng tawitê tê i en ho leh ila a ṭha awm e.
• Bawlhhlawh sawngbawlna hmun neih ṭhat: Bawlhhlawh kan paih dan mai bakah, bawlhhlawh kan sawngbawl dan hian tuihna thianghlimna kawngah nasa takin kawng ro a su a. Tuihna tibawlhhlawhtu tam zawk pawh kan bawlhhlawh paih leh sawngbawl dan hi a ni. Kan bawlhhlawhte a hun takah a hmun sorkarin a siamah paih ila, chutah chuan uluk taka sawngbawl a ni ang. Chutiang ni lova kawra kan paih zel chuan a tuartu tur chu keimahni bawk kan ni.
• Mipuiah inzirtirna neih ṭhat: Mipui hi kan ram siam ṭhatu kan ni thei a, a lehlam zawnga kan thlir pawhin a tichhetu kan ni thei bawk. Chuvangin, mipui mimir hnena tuihna thianghlim pawimawhzia leh tuihna humhalh pawimawhzia hi nasa zawka inzirtir a ṭul hle. Hetah hian mi tinte’n mawh kan phur tlang vek a ni. Hemi atan hian social media leh media platform hrang hrang hman ṭangkai theih ni se la hma kan sawn ngeiin a rinawm.
Khing a chunga kan sawi zawng zawngte khi keimahni leh kan tu leh fate tan vek a ni a, a mawhphurtu lian kan ni. Mizoram sorkar pawh hian tuihna humhalh leh a tihthianghlim kawngah nasa takin ṭan a la ve mek zel a. Tuihna humhalhna dan ṭha tak mai (Prevention and Control of Water Pollution Act 1974) tlawhchhanin a nei bawk. He dan hnuaiah hian bawlhhlawh ṭawih thei lo a hrana uluka taka sawngbawl leh tuihna tibawlhhlawh thei bawlhhlawh hâl leh paih a khuahkhirh a, khauh takin a kalpui bawk a ni.
Chutah mai chuan duhtawk lovin Central sorkar hnuaia Central Pollution Control Board sponsor-in Mizoram Pollution Control Board hnuaiah water quality monitoring network a din a; anni hian tui thianghlim zawng leh a thianghlim loh zawng uluk taka tehin an vil zui reng a ni.
Heng sorkar hmalakna aṭang an zirchiannaah hian Mizorama kan tuihna neihte hi a la thianghlim tawk hlea ngaih a ni a; chutih rual chuan, hmun ṭhenkhatah chuan kan tui tlante thianghlim tâwk lo a awm ve leh ṭhin bawk niin a lang. A bik takin fûr lain bawlhhlawh kan paih dan leh kan chet velna kawnga kan fimkhur tawk loh avangin kan tuihnate an thianghlim tawk ṭhin lo va. Bawlhhlawh leh thil dang avangin a bawlhhlawh mai bakah ei tlak lovah a chhuak ṭhin a ni. Chuvang chuan, tuihna humhalh leh tihthianghlim kawngah hian ṭan la ila, theihtawpin ke i pên ang u. Kan Zoram nuamah hian Zo lui tui tui thiang, a kalna apianga malsawm thlen ṭhintu hi a thianghlim lohva a kang chah mai chuan mi dang tana malsawmna thlen chu sawi loh, a ram mite ngei pawhin kan chân ang tih a hlauhawm hle. Chuvangin, tuihna humhalh kawngah mimal, pawl leh chhungkua angin mawhphurhna kan neih hi i hre thar leh ang u.
- Lalhriatpuii, IV Semester Roll No. 2301BS106
Department of Environmental Science, Pachhunga University College