Isua Krista kraws, secular tarmit aṭangin
Thuhma
Kum sawm chuang zet chu science philosophy leh science history ka chhiar ve ta a. Ka hriat ve ang angte mual ka liam hmain Mizote tan dahṭhat a ṭha e ka tih avangin lehkhabu ‘Science leh Kristianna: A Indo Em?’ tih chu ka ziak ve a. Philosophy leh a kaihhnawih ka chhiar aṭanga ka thil hriatthiam thar leh hmuh fiahte ziah tel duh ka nei nual a, mahse, a tam zawk chu han thai lan tel a rem lo. Chu’ng zinga mi pakhat chu Isua Krista kraws awmzia leh nihna, finnna leh thiamna, academic aṭang ngawr ngawra thlirna a ni.
Kristianna sakhua innghahna – Isua Krista kraws chungchang leh a kaihhnawih awmzia nihna ril (philosophy) ka hriatthiam ve hnu hian a ropui ka ti em em a! Ṭhianzaho inkawm khawmnaahte chuan ka sawi fo a, tunah hian Kristian sakhuana tarmit bun lem lovin sawifiah ka tum dawn a ni. Secular tarmit aṭanga thlirna han tih hrim hrim hi kohhran pawn aṭanga thlirna emaw, sakhuana pawn aṭanga thlirna emaw pawh kan ti thei ang. Mizote’n thlarau tarmit aṭanga thlirna an tih ep chiah (opposite) pawh kan ti thei ang chu. Chuvangin, chhiar dan pawh kan thiam a pawimawh awm e.
Greco-Roman khawvel
Kristianna chu khawthlang-ho sakhua a ni a. Khawthlang-ho han tih hian Europe leh North America-a awmte a huam. Khawthlang kalphung (western tradition) chu Grik leh Rom ho finna leh hriatna (Greco-Roman worldview)-in a chhum hmin a ni. Chumi avang chuan an khawvel, an kalphung, an thil hriatthiam dan kha hriat chian a pawimawh viau mai. Mahse, an history kan sawi hian an hmanlai hun hrethiam tak tak turin a hun lai (hmanlai)-a an awm dan angin kan ngaihtuah thiam a pawimawh ang.
Greco-Roman khawvelah chuan mawina leh duhawmna hi chak zawk nihnaah te, thil ti thei nihnaah te, mi dang hnuaichhiah theihnaah te, mi dang thuhnuai theihnaah te, hausaknaahte leh a dangteah a innghat a. Chumi awmzia chu, thil ti thei apiang, hausa apiang, mi chunga lêng thei apiangte an duhawm a, an mawi a, an ngaihzawnawm a ni. Tuna kan hriatthiam dan angin khawngaihna emaw, lainatna emaw ang chi hi a awm lem lo. Hniam zawk leh berh zawk, pachhe zawk nihnaah mawina leh hlutna (dignity) an hmu lem lo a ni. Mipui za zela 40 kha sal an ni a, a bak zawng râldo sipai an ni leh a. Lal leh lehkha ziaktu leh philosopher te phei kha chu mi zawng zawng chunga leng an ni a, an indah chungnung em em a. An ei leh bar hausakna (economy) pawh sal neih tam zatah a innghat tlat. Chuti khawp chuan an kalphung kha a danglam a; hniam zawk leh berh zawkte khawngaihna emaw, lainatna emaw, dâwmkan tumna emaw a awm lem lo.
A chunga ka sawi ang khian thuneihna leh thiltihtheihna (power) neih kha an tan mawina leh duhawmna kengtu a ni a; ropuina tarlanna tihna a nih chu. Rom mite’n an sal an hremna rapthlak ber chu kraws-a khenbeh a ni a, an ram awpnaah dan bawhchhiate an hrem theih dan na ber chu kraws-a khenbeh a ni. Chutianga khenbehte chu misual ber anga puh an ni ṭhin. Kraws-a khenbeh hi dan bawhchhiate hremna a ni satliah lo a, Rom sorkar tan ropuina, thuneihna leh thiltihtheihna entirna pawimawh lutuk a ni. Thuneitu leh chak zawkin a thuhnuaia awm – dawráwm zawk leh chak lo zawkte a hnehna lantirna symbol a ni. Kraws khenbehna hi sawi thiam hleih theih loh khawpa na tawrhna a nih piah lamah, inhmusitna lantirna tawpkhawk, zahthlak tinreng lantirna a ni tel a, anchhedawngte tana thihna a ni.
Tunlai khawvel hriatthiamna tarmit aṭanga thlir chuan Greco-Roman khawvel kha mak pawh kan ti viau mai thei; mak pawh a mak reng a ni. A chhan chu kan thil hriatthiam dan leh kalpui dan a danglam ta em mai a. A tawi zawngin, Greco-Roman khawvel chhungah khan tlawm zawk te, thuhnuai rawlh zawkte kha an ngaihzawnawm lo va; a chak apiang, thil ti thei apiang, mi dangte hnuaichhiah thei apiangte kha ngaihzawnawm, mawina leh duhawmna kengtu an ni.
Isua Krista kraws, hnehna tarlanna
Rom sorkar khan Judai ram kha a awp a; chu an ram awp dan chu Isua Krista khan a bawhchhia nia an puhna avangin hrem a ni a, khenbeh a ni. Mi tam tak khenbeh ni mah se, Isua Krista khenbehna hi chuan ken tel a nei ta ṭeuh a. A chhan chu Isua Krista kha Pathian mihringa lo chang a ni a, krawsa a thihna kha ani tan chuan hnehna tarlanna a ni daih thung! He ngaihdan hi a danglam (radical) em em a. A chhan chu, kraws chu thuneitu sang leh thil ti theite’n an hnuaia mite an diriamna, an tihmualphona, an chunga leng an ni tih lantirna symbol a ni. Chumi awmzia chu kraws chu chak zawkte’n a chak lo zawkte an hnehzia lantirna, an thiltihtheihna an tarlanna a ni. Mahse, hemi hi Greco-Roman khawvelin a kalpui dan ni mah se, Isua Krista kha chuan krawsa a thihna kha chak lo zawkin chak zawkte laka hnehna a channa a ni a ti a ni.
He ngaihdan hi a mak (radical) satliah lo va, Rom leh Grik mite tan khan ngaihdan atthlak lutuk a ni. Ngaihdan radical lutuk leh mak lutuk a nihna chhan ber chu thil pawm dan thar, a hmaa la awm ngai lo a nih avang a ni. Hriatna leh finna, kan pawm leh kalpui mek innghah nana kan hmante pawh hi a tirah chuan pawm dan dang hlak a nih loh chuan han pawm emaw, awih emaw a harsa ṭhin. Thil nihphung danglam, mak tak, awih ngai leh pawm ngai a nih khan danglamna a rawn siam ṭhin a. Tirhkoh Paula kha Juda finna lam hria a nih bakah Grik leh Rom finna pawh hre tel a ni. Chumi awmzia chu Pathian mihringa lo channa te, Isua thawhlehnate pawh kha ani tan thil thar a ni lem lo. Grik leh Rom khawvelah khatiang lam hawi kha pawm dan sa a awm tlat tawh. An pathiante pawh chuti ang lam hawi nihna nei niin an chhal ve tihna a nih chu.
Tirhkoh Puala khan Pathian mihringa lo channa leh thawhlehna kha Isua Krista nihnaah pawm tel mah se, amah tidanglamtu leh a tinzawn ber chu kraws a ni. Pathian (transcendental) krawsa thihna – hmingchhiat, mualpho, diriam, tihduhdah, chêksawlh tinreng tawrhna kha, chak zawkin a thiltihtheihna a lantirna ni mah se, chak lo zawkin hnehna a puan chhuahna a ni daih mai kha mak a ti a ni. Chuvangin, a sawi tam ber leh a thuhril laimu pawh kraws thu a ni ta reng a. Chik takin Paula lehkhathawnte hi han chhiar mah teh, kraws thu bak eng dang a sawi thei lo a ni ber mai! Ngaihnawm pawh a ngaihnawm a ni! Grik khawpui Korinth khua mite hnena lehkha a thawnnaah pawh khan chiang takin kraws thu chu mi dang pawm duh lo (Grik leh Rom)-te tan chuan thu âtthlâk a ni a ti a. Mahse, kraws thu âtthlâkna leh makna taka hi a pawmtute tan chuan kraws nihna awmzia sawifiahtu a ni thung tlat si! A chhan chu – Isua Krista kraws thihna kha hnehna channa, chak lo zawkin chak zawkte kan hneh theihna a ni tlat! Paula chuan chu chu hmangaihna avanga chhandamna a ni a ti a ni. Hetiang ngaihdan, hmangaihna vanga tawrhna hi chu a mak dawn bawk em a ni, Greco-Roman khawvel tan chuan. Mahse, hnehchhiah leh rethei te, sal leh mi dawráwm zawkte tan chuan chanchin ṭha a ni tlat thung!
Khawvel tidanglamtu – Kraws
A tir lama ka sawi ang khan Greco-Roman khawvelah chuan chak zawk leh lian zawk, thuneihna duh duha lekkawh thei te, mi dangte hnuaichhiah theite kha an ngaihzawnawm a, chutiang lam thil chu mawina leh duhawmna kengtu a ni. Dik leh fel an tihte pawh chutiang aṭang vek chuan an teh a ni ber. Mahse, Isua Krista kraws tuarna hian hnehchhiah tuartute’n dikna chanvo an neihzia a lantir a, chu chu an lo hmuh fiah thei ta a. A chhan chu anchhedawng krawsa khenbeh khan ‘hnehna’ an tan a puang chhuak tlat. Tlawm zawk leh thuhnuai rawlh zawk nihnaah pawh mawina leh duhawmna a awm ve theihzia a rawn lantir bawk. He thil pawm dan hi hmanlai Greco-Roman hun laia pawm dan nena inpersan lutuk, a ep chiah (opposite) a ni. Kraws thihna avangin, ‘duh taka chhandamte vek’ kan nihna chuan intluktlanna lungphûm (concept) pawimawh lutuk pawh a lo pian chhuahtir hial a ni.
Rom-in Kristianna, an hnam leh ram sakhua anga an pawm hnu pawh khan kraws hi ualau takin an leklam thei lo. A chhan chu kraws kha inhmuhsitna, indiriamna entirna – anchhedawng a ni tlat! Kum sangbi sawm vel a ral hnuah chauh kraws kha tlawm zawk leh chak lo zawkte hnehna tarlanna, hmangaihna vawrtawp lantirna symbol angin an leklam thei chauh a ni. Kristian ziding – Catholic leh Orthodox ten kraws an leklam nasat em em chhan pawh hi tuna kan sawi lai mek vang hi a ni pakhat! Patristic (kohhran pa)-te kha kraws nihna leh a ken telah khan an lo chiang em a ni! Tunah chuan kraws hi khawvel finna leh hriatna (civilization) awm tawh zawng zawngah symbol hman lar ber leh pawimawh ber, danglamna thlentu thuk ber leh ril ber – mawina leh duhawmna, dikna leh felna tarlangtu a ni ta. Hmusitawm leh anchhedawng kraws khan duhawmna leh mawina Isua Krista avangin a lo nei thei ta a; symbol zawng zawnga mawi ber leh duhawm ber, hmangaihna leh duhawmna tinreng kengtu a ni. Hei ngei mai hi Kristiante tan pawh Pathian hmangaihna leh khawngaihna, a fapa Isua Krista kaltlanga kan chan, kan thurin laimu chu a ni ta a ni!
Galatia mite hnena Paula lehkhathawn bung 3-na chang 28-na hi a ngaihnawm ka ti ṭhin! He chângah hian Juda mi emaw, Grik mi emaw, sal leh a neitu emaw, hmeichhia leh mipa emaw kan awm hrang thei tawh lo va, Isua kraws avangin pumkhat, inang vek kan ni a ti a. Grik leh Rom khawvelah khan tuna intluktlanna (equality) kan tih fote hi a awm miah lo. Sal an tam em em a, lal leh an khawnbawlte kha an lal em em a. Mahse, Isua kraws vanga dinhmun inang vek kraws chhandamna vanga kan neihna hian tunlaia intluktlanna hi a rawn hring chhuak a ni. Kristian ni mah ila India ramah kan awm miau a; India ram chu tun hnai, Europe-hovin min awp hnuah chauh western tradition (Kristianna lam hawi) kan hmelhriat a. Intluktlanna te, modern democracy-te leh a dangte kan sawi ve thei ta a ni. Mahse, Hindu kalphungah erawh intluktlanna a awm lohzia leh intluktlan lohna hi an kal dan tur ve hrim hrim angah ngaihna a lenzia kan hmu thiam ang. Tuna kan constitution pawh hi western tradition pûm chhuak, an lak chhawn liau liau, Hindu kalphung nena inpersan lutuk a ni.
A nihna takah chuan French Revolution, Russian Revolution leh communism kalphung lo chhuakte khan Kristianna inrelbawl dan kha an do a ni mai a. Mahse, an ṭanhmun leh kalphung erawh a Kristian em em a, Kristian innghahna an do lo. Kristian rinna laimu aṭang vekin kohhran kha an do a ni. A chian em em na chu – kraws vanga mi rethei leh harsa zawk ngaihsak duhna, khawngaih theihna leh hmangaih theihna lo chhuak avangin mi harsa leh berh zawkte chhan tumin hma an la a ni. Kraws hian dawráwm zawk leh hnehchhiah tuartute tan chhandamna a rawn kawhhmuh miau avangin tlem zawk leh tê zawk, thil ti thei lo zawk leh tuar zawkte lamṭang nih theihna a rawn keng tel vek a, chu chu communist lamin an buaipui a ni tlat.
Chutiang zelin atheist (Pathian awm ring lo) tam takte pawh hi keini aia Kristianna innghahna nunpui thûk zawk an ni ṭhin. Mi rethei leh harsa zawk chanvo tlangaupui ṭhinte ngat phei chu Kristian ruh tak an ni thei a; Pathian awm ring lo mah se Isua Krista chhandamna innghahna (concept) an nunpui ve tlat tihna a ni. ‘Kristian tih atan a mawi lo’ miin a tih theih chhan pawh hi Kristianna innghahna a hriatthiam avangin chumi aṭang chuan hetiang ngaihdan hi a sawi chuak thei ṭhin. Khawvel history awm tawh zawng zawngah Kristianna innghahna chiang taka dotu chu Nietzsche kha a ni ang. Ani khan Kristianna hi a hre chiang em em. Ṭha leh dik, mawi leh fel kan tehna zawng zawng pawh Kristianna kraws aṭanga lo awm a ni tih a hriat avangin hmanlai Greco-Roman hun laia an pawm dan ang khan thil pawm dan leh nih dan a rawn tharthawh leh a ni. Ani kha chuan mawina leh duhawmna, dikna leh felna hi chak zawk nihna leh thiltihtheihnaah a awm a ni a rawn ti a. Hetianga a hrilhfiahna avanga khawvelin kan thil tawn chu sawi thui ngai lovin kan hre vek awm e.
Sawi thui pawh a châkawm viau a, mahse, a thui lutuk dawn e. Ka sawi tum ber zawk chu: ṭha leh fel, mawi leh duhawm tehna hi western tradition chhungah a danglam theih chhan chu kraws vang a ni tak zet a. I awih loh chuan Mizoram pawnah, Hindu unaute bulah hian han khawsa chhin teh. Anni tan chuan mawi leh duhawmna hi tlawmna leh thuhnuairawlhnaah a awm meuh lo a; an tan chuan ropui leh ngaihsanawm tehna chu sang zawk leh chak zawk, thil ti theitu nihnaah a ni. Mahse, vai unau zingah pawh western education chhûlchhuakte leh Europe leh North America lama lo cheng tawhte erawh chuan Kristianna vanga pawm dan kan neihte hi min ṭawmpui thei viau thung.
Tlipna
Lehkhabu anga ziah ka tum a ni a, article anga ziah chuan sawi kim a har viau mai. Lungngaih Haptaah ngei ka khâwr pum thei erawh ka lawm! Serkawna sikul kan kal ve lai khan Rev. Dr. H.S. Luaia sermon kan ngaithla ve ṭeuh hman a; thupui hrang hrang sawi ṭhin mah se, kraws thu-ah bawk a let leh ṭhin a, Isua kraws thihna hmang hian a thusawi a titawp ṭhin. Khatih hun lai khan a rilzia leh thûkzia ka lo ngaihtuah thleng phak ngai lo! Mahse, Pathian hmangaihna leh khawngaihna vawrtawp, a fapa Isua Krista kraws kaltlanga lo lang ka hriatthiam ve hnu hian kraws rilzia leh thûkzia hi ka hrethiam ve ta. Kraws hi Kristiante tan chuan kan innghahna lungphûm a ni tak zet a. Hmusitawm ni ṭhin kha khawvela thil ngaihzawnawm ber leh mawi ber a nih theihna chu Pathian hmangaihna vawrtawp tarlanna a nih vang a ni. Chhiartute, Good Friday chibai mawlh mawlh u le!
- Dr. Krista Roluahpuia, IIT Gandhinagar