Written by
- Joseph L. Ralte

Zoram hmabak atana inbuatsaihna

Tun aṭanga rei lo tê tak tak, kum li kum nga lekah hian Mizoram chhim lam hi kan kawtchhuah pui a nih ṭan hmel ta tak tak a. Sittwe (Akyap) lawng chawlhna hi hman theiha hawn a ni dawn hnai hle nia sawi a ni. Mizoram chhim tawp Zochachhuah rawn thleng tur kawngpui pawh kum hnih kum thum lekah zawh a nih hmel bawk. India sorkar pawisa hmangin kawngpui siam hna hi thawh mek a ni a, India company-te’n kawngpui laih hna hi thawkin, helho leh misual tangrang laka an him theih nan India sipai leh Myanmar sipaite’n hna thawktute an veng hial mai a ni.

Zochachhuah aṭanga Lawngtlai rawn pan kawngpui laih hna chu zaa 96 vel zawh a ni tawh niin PWD lamin an sawi. Khawchhak hret, Saisihchhuah lam ve thungah chuan Myanmar sorkarin kawngpui lian, motor intlan pelh zut zut theihin a rawn sial chhuak tawh a, blacktopping thawh mek a ni an ti. Chhimtuipui lui kânin lei (bridge) an dawh ang. Sangau leh Saisihchhuah inkar pawh rei lo te chhunga siam zawh ngei tumin sorkar laipuiin hma a la mek bawk.

Kum 2030 chhoah hi chuan Mizoram chhimlam hi kan kawtchhuah pui a ni ngei dawnin a lang ta. Kum 2010 kuma ambassador Pu LT Muana, IFS-in "He look/act east chet velna hi kan hmu hman dawn a ni a, rei lo tê-ah tihhlawhtlin a ni dawn," a tih kha ka hre chhuak leh ṭhin. Kan ram thil kal dan hi a mak ka ti ṭhin. Kan state sorkarin a va nawr vak vak emaw pawh ni lo, sorkar laipui vision thui tak avangin kum tin kan ram hmel hi a danglam chho chu a ni. Tripura lam aṭangin Kawrpuichhuah (Tlabung) hawiin kawngpui lian tak a lut phei ruah dawn a; Silchar aṭangin Tuipang thlengin national highway a lut phei ruah dawn bawk. Heng kawngpui sial hna hi tunah contractor-te’n chhun zan zawmin an thawk mup mup mai.

Kawtchhuah atana chhim lam nihphung tur

I Google keu la, Aizawl aṭanga Delhi kawng hlat zawng (road distance) han en the; km. 2,374-a hla a ni. Delhi aṭangin bungrua lian tham, khawl thilte ka chah ṭhin a, Aizawl a lo thlen meuh chuan thla khat chuang (ni 40/45) a thang ṭhin. Google-ah vek khan Aizawl aṭanga Kolkata hlat zawng han en ve leh thung teh, km. 1,492 a ni. Bungrua ka chah ṭhin tho a; Kolkata aṭanga Siliguri, Guwahati, Silchar, Aizawl lo thlen nan thla khat tho a ngai. A rawn kal rei zawng hi chu thukhat ni se, a phurh man (freight) a to em em mai a, kg. khat Rs 15-25 inkar vel lai a ni.

Tuna thil awm dan tur chu

Kolkata aṭanga Sitwe port chu km. 539 a ni a, darkar 24 chhungin Sitwe port a rawn thleng chho dawn a. Sitwe port aṭanga Zochachhuah chu km. 287 a ni a, darkar 12 chhungin a lo thleng ang. Zochachhuah aṭanga Aizawl hlat zawng chu km. 343 a ni a, ni khatah a lo thleng var var dawn. A rei thei ang ber pawhin chhût ila, Kolkata leh Aizawl inkar bungraw lian tham pawh ni se kar khat chhungin a lo thleng ang. A phurh man chu kawng chanve zet tuipui chunga a kal dawn avangin kg. khat Rs 10 aiin a sang dawn lo hrim hrim tih a lang.

Chu mai a la ni lo. China leh Burma inrina province Yunnan province aṭang chuan rel kawng lian chi Sitwe port thlengin a service ṭan der tawh niin an sawi a. Sumdawnna tak tak ang chuan la tlan lo mah se, an ruahman dan aṭang chuan express train hi Yunnan to Sitwe a tlan pur pur dawn a ni. Mizoram aṭanga Yunnan province lawng chawlhna Ruili port chu km. 1,141 chauha hla a ni. Ruili port chu Burma leh China inrina Muse khawpui bul lawka mi a ni a; a thlang lawkah chuan Bangkok a awm a, Aizawl aṭangin km. 2,001 chauha hla a ni.

Ka suangtuahna hi a vir vel chiam chiam a. Entrepreneurship khawvel hi a va nuam dawn em, remchanna hi a va inhawng zau dawn em, khawsak a va nuam dawn em. Ram dang thiamthil lak luh a va remchang dawn em. Kan ram thil chhuakte hi mamawh an nei ve a nih chuan Thailand leh China lama phurh chhuah a va nuam dawn em!

Khawchhak lam (SE Asia) aṭanga India mainland-a bungraw rawn kal tur leh tuifinriat aṭanga bungraw rawn lut tur hian Mizoram a rawn tlan pêl zung zung dawn a nih chu. Kan tu leh fate hi an va vannei dawn em. Entrepreneur nih a va nuam dawn em!

Hei erawh hria ila

Israel economist, venture capitalist leh entrepreneur ni bawk Daniel J. Isenberg-a chuan zirchianna a nei a. Khawvel khawi ramah pawh ram hruaitute’n entrepreneur-te tan kawngka zau taka an hawn loh a, ram kalphunga sumdawngte tan awlsamna a zawnsak loh chuan ram economy a ṭhang thei lo. Ram hruaitute’n insawrbingna bik an neih loh a, a ramin theihna (potential) leh thil chhuak (resource) a neihte sumdawnnaa a chantir thiam loh chuan economy a ṭhang thei lo.

Chu mai a la ni lo. Kan university leh college zirtirtu mithiam rualte’n hlawh hmuh nan chauh ni lo, ram mipui hmasawnna atana an finna an thawh loh a, school leh college-a thiamthil peipunna (skill development) lam an kalpui loh chuan engmah a kal fuh thei lo. Zirtirtute’n school-ah entrepreneurship an zirtir loh a, kan future lam atana ṭangkai tur lam ni lem lo, hmanlai chanchin ringawt an zirtir chuan hma a sawn theih lo.

Science leh mathematics hi hmasawnna bulthut a ni a; kan zirna inah science leh mathematics hi a bulṭhut kan hriat thiam theih nan mahni ṭawng ngeia kan zir loh chuan a fuh thei lo. Ram hruaitute’n privatization kalpui lova engkim mai sorkar tihtir an tum chuan a hlawhchham ṭhin. Mipui nawlpui pawhin pawisa hi thawh chhuah tur a ni a, khawi aṭang emawa lokal tur a ni lo tih kan hriat a, mahni ram thil chhuak ngaihsan inzirtir nachang kan hriat loh chuan engmah kan ni lo vang. Thil reng reng hi a nih dan tur anga kaltir lo va, ‘Hei hi chu kan tih dan a ni lo, kan office kalphung a ni lo,’ tih vel ringawta kan kal chhung chuan awmzia kan nei lo vang. Isenberg-a thil zir chhuah hi a va dikin a va ṭha em em ve aw, ka ti.

Chhim lamah kawtchhuahpui inhawng pawh ni se

Mizoram chhim lam hi kan kawtchhuah pawh ni se, motor ke 24 nei chi rawn tlan hum humin, chung motor liante chuan bungraw chi tinreng rawn phur lut zut zut pawh ni se, a ram chhunga cheng mipui hian kan theihna kan tahhriam loh a, hmathlir (vision) leh tih tur inchhawp (mission) nei lova kan lo nghah liam ve mai mai erawh chuan kan chan hian maian chan pawh a tluk lo vang. Chu sumdawnna kawng thar rawn inhawng tur chu hmang ṭangkai ngei tura kan inbuatsaih a va hun em. Industry lianpui pui kan siam thei lo a nih chuan industry tereuhtê tê tal lo siam a va hun em. Agri-business farm lianpui pui kan lo buatsaih thei lo a nih pawhin tereuhê te tal kan lo siam ṭan tawh a va hun em.

Khawchhak lama missionary tir chhuak tur pawhin Burmese ṭawng, Karen ṭawng, Chinese ṭawng, Thai ṭawng, Vietnamese ṭawng kan lo zir ṭan tawh a hun. Sumdawnna kawngah factory lian kan siam thei lo a nih pawhin Singapore tih dan anga carrying & forwarding agent, shipping agent, logistics agent, warehousing firm-te nei tura kan lo inbuatsaih a va han hun ve le aw. Heng zawng zawng hi táwngtaw tih mai chi pawh a ni lo, a zira zir, a tre-a training theih vek a ni. Kan ṭhalaite hian ‘tih tur ka hre lo’ an tih hi tih tur kawhhmuh an ngai a; sorkar hi ruahmanna (planning) siamtu tur a ni si.

Kan Zoram hmabak atana inbuatsaihna chungchang hi ka vei si a, a tihngaihna tak ka hre dêr si lo!(Phek 7-ah zawm a ni)

- Joseph L. Ralte