Written by
- Wing Commander Jerry Lalchungnunga (Rtd)

Lengpui Airport leh Mizoram mipui

Lengpui Airport, Mizoramin airport hman thlak kan neih chhun hi pawl dang hnena hlan/hralh tunlai hian kan sawi nasa hle. Sorkar leh airport lama mithiam bikte mai bakah, mipuite’n ngaihdan kan sawi nasa a, kan ngaihdan a inpersan hle tihte pawh hai rual a ni lo. Ngunthlûk taka rilru kan sen a ngai rêng a, a bulthùm aṭanga zir chian a ngai a ni.

Tuna Mizoram sorkar leh sorkar hmasate’n Lengpui Airport kan enkawl zawh loh dan leh Aviation Safety & Quality Standard kan ûm phak loh ṭhelh tawh thu an sawi kan hria. Airport kan retheihpui dan leh sorkar sum ringawt chuan a enkawl zawh loh thu pawh zêp thu a chêng lo. Mizo mipuite’n airport hmasawn zel kan duh lai leh international airport neih thlenga kan lo suangtuah lai hian, duhthusam thil mai leh engtik khaw tika kan neih theih loh thil a ni mai em tihte pawh kan inzawh a ngai. Thil kalphung leh nihna dik tak aṭanga thlirin, beng sika ngaihtuah chungin hetiang hian i inzawt dawn teh ang.

A. Lengpui Airport dinhmun dik tak eng nge?

Kan airport neih chhun leh kan ṭangkaipui êm êm hi a dinhmun a ṭha lo hle tih hi kan hriat phawt a ngai. Chabua, Assam-a ka post laiin IAF SU-30MKI fighter jet operation atan inspection/ zirchianna nei turin Lengpui Airport-ah tirh ka ni a, SU30 pilot pakhat nen kan ni. Runway leh landing strip kan han fang chu, rin phak bakin a lo ṭha lo va, IAF enkawl runway dang ka hmuh ve ṭhinte nen chuan a inthlau hle. Tiang ang taka runway khî leh khawk nasa, ṭhîlah hian keini tan a him lo tiin report pawh kan thehlut nghe nghe. Tun hnuah Mizoram PWD-in thawm ṭha mah se, a dinhmun a la ṭha lo hle a, major repair/resurfacing a mamawh hle. Chutiang chu kan dinhmun a ni. DGCA (Director General of Civil Aviation) aṭanga airport hman phalna (approval) kan neihte pawh hi hlih mai theih dinhmunah kan ding reng a ni.

B. Hmalak theih dan a awm em?

Awm e, thawhpui ṭha neih a ni. Runway chhawmdawlna leh tihhmasawnna tur te, airport terminal leh parking area te tichangtlung zel turin sum tam tham tak a ngai a, chutiang sum chu sorkarin a neih lohzia kan hre bawk a. Sum awmin, kan airport hian hlâwkna neiin inchâwm thei se chu sorkar hmasain airport tihchangtlun a tumnate pawh a hlawhtling tur kha a ni rêng a. Mahse, tun thlengin chutiang kan beisei ang hmasawnna chu hmuh tur a la awm lo. Runway leh thil dangte pawh a tlaran zawng ni lovin, hmasawn zawnga kal awm tak kan ni. Thil chiang ta chu, thawhpui kan neih ngei a ngai a, kan neih thuai a ngai bawk ang. Thawhpui kan neih dawn chuan mahni ṭânghma chiah kan hai thei lo va, kan thawhpui turte pawhin hamṭhatna eng emaw an lo tèl ve pawh a ni thei e. Amaherawhchu, kan lo dinchanna tur a nih a, airport dinhmun derthâwng tawh tak aṭanga min khai chhuak theitu tur a nih chuan sorkar pawhin huaisen taka hma a lak chhunzawm zel a ngai. Thawhpui tur kan thlan uluk erawh a ngai dawn a; tuna thawhpui atana duh thlan tur kan neihte chu Indian Air Force (IAF) leh Airport Authority of India (AAI) te an ni.

C. IAF nge AAI?

Media hrang hrangah Mizoram sorkarin hma an lo lak tawhna leh thu an lo neihpui tawhte kan hre ṭheuh ang. AAI nena sorkar indawrnaah thu delhkilh kan pawm theih loh a awm avanga kan harsatna te, IAF mipuiin kan lo welcome loh dànte pawh kha kan hre awm e. Duh kan thlan erawh a ngai ngei si. Sorkar duhthlanna lamah hian mipuiin beng pawh kan chhi ṭha hle a; chutih rual chuan, airport enkawl hi thil namai a ni lo va, specialist hna, thiam bik leh zirna nei bikte thukhawchang kan ngaihchan thiam a ṭul ang. Hnam rilru, emotion leh feeling chawk tho va, kan rilru a ni lo zawnga kaihruai thei thilte chu kan hnâwl thiam a ngai dawn a; politics inbeihna atana hman a, airport atana hnemhnânna ni si lote hi chu ngaihven loh ngamte pawh a ṭul bawk ang.

Lengpui Airport thuam ṭhat a ṭulzia chu ka hre fiah tawh awm e. Thawhpui atana AAI aia IAF ka duhnate tlem han sawi ila.

A. IAF organisation hian sum lama a hlâwkna tur a en ngai lo va; ram venhimna atana hmalak a, ṭangkai taka a hmanrua leh hmun/ram neihte hman a tum a ni ber. A ralthuam neihte leh a thawktute an chak zawkna tur leh, India ram venhimna atana ṭangkai zawkna tur a nih dawn chuan IAF tan sum sen hi harsatna a ni lo. Kan runway te, airfield chhehvel Aviation Safety & Quality Standard-a a vawn reng te, khawl awm ang ang tihchangtlun a, a aia ṭha vuah a, hmasawn ngai lai lai tihhmasawn chu a tihmâkmawh a ni. Chu chu keini’n kan lo hnemhnânpui dawn a, a zar kan lo zo dawn a ni.

Tun hnaiah Modernisation of Airfield Infrastructure (MAFI) project hnuaiah IAF hian airfield tam tak a siam ṭha a, Instrument Landing System (ILS) tichangtlungin, zana thlawhna ṭum theihna turin a siam a, airfield lighting-te a tichangtlung a ni. Zana thlawhna ṭum nana khawl pawimawh lighting leh pilot puitu hi Precision Approach Path Indicator (PAPI) an ti a. PAPI te, ILS Cat-II leh radio navigation aids changtlung zawkte hi airport hmasawnnain a ken tel tlat a ni.

International airport kan mitthla a, airport khawl chi hrang hrang kan sawi takte tel lo khi chuan kan airport hi international airport a ni thei lo phawt. Pavement Classification Number (PCN) kan ti a, chu chu runway-in thlawhna rit a dâwl zawh tâwk tehna a ni. Lengpui Airport PCN tihsan hi thil ṭul tàwp, kan tih theih si loh a ni. Chutiang thil tam tak chu sorkar sum sen ngai lovin a tahtawla la awm tur a ni a, nghahlehawm zawk tak a ni.

AAI hi chu a hlâwk a ngai phawt a, a hlâwk dawn loh chuan an upgrade/tichangtlung vak vakin a rinawm loh. International airport te, thlawhna lian zawk leh nuam zawk te, thawktu ṭha zawk leh hmunhma nuam zawk mipuiin mitthla mah ila, AAI-in a mitthla ve loh chuan engtikah mah min hlui dawn lo. Kan mamawh tâwka phuhrûk mai kha AAI tan chuan a tâwk viau ang. AAI hnuaiah hian kan Airport dinhmun zel tur hi a thim viau zawkin a lang tlat a ni.

B. IAF thlawhnate kan airport-ah an rawn inbun a, air base a lo nih chuan, thlawhna thlawk chhuak leh lut a lo tam tawh ang. Chu chuan airport tihzauh te, khawl thar leh tunlai zawk bun te, enkawl ṭhatte a ṭul lehzual dawn tihna a ni. Chu chuan airport hmasawnna tam tak a keng tel dawn tihna a ni bawk. Civil Aviation pawhin chu chu kan thlir, kan duh leh kan buaipui ber chu a ni.

AAI hnuaiah ta se la, tuna civil thlawhna thlawk ṭhinte bak hi an ni dawn lo va, civil passenger thlawhna a pun hluaina chhan tur a awmin a lang lo. Chuti a nih si chuan, thlawhna thawk thei tawka kan airfield leh a chhehvel thuam khu AAI tan a tawk viau ang. A mamawh bak sum a rawn sên a rinawm loh.

C. IAF hian a thlawhna base-te leh a awm tawhna hmunte enkawl lovin mi dang kuta a hlan chhawn ngai kan hre lo. A leilung awm dan te, India ram security inrelbawlna atana a ṭangkai dan tur ang zelin a cheibâwl zawk ṭhin. Thlawhna pawh eng ang chi nge, fighter nge helicopter, ralthuam hmanraw dang a bun ang em? Engmah kan hre lo. Mahse, thil chiang tak erawh chu–kan hriat loh pawl dang hnenah nakin hunah pawh a hlân dawn lo tih hi a ni.

AAI erawh chuan a duh chuan mi dang hnenah a hlan chhawng thei. Aa hlâwkna zawk tur a nih chuan sorkar ráwn lovin a duh chuan company lian dang hnenah a hralh daih thei. IAF kutah bawk pawh a pe thei bawk ang. Chu dinhmuna kan airport neih chhun dintir hi thil uiawm tak a ni.

Thil tam tak hi sawi tur a awm a, mipui vantlangin kan hriat loh thilte pawh a ni ang. Aviation industry-ah hian safety (himna) hi a pawimawh ber a. Safety chuan thlawhna him lam mai piah lamah, pilot-te thiam zawng leh qualification te, thawktu dangte qualify dan te, an hman tur lei lama airport ṭhat leh ṭhat loh thlengin a huam vek a. Chungte chu mawi leh nuam lam aiin kan ngaihtuah hmasak a ngai a; kan airport a mawi em tih lam aiin, a him tawk em tih inzawt hmasa ila.

May 4, 2011 khan Lengpui Airport-ah Cessna Caravan 208B thlawhna tê chi chesualin, runway-ah tlan liam a. Accident investigation-in a hmuh chhuah pawimawh tak leh kha thil thlen chhan nia a sawi chu–Cessna thlawhna khalhtu pilot kha Lengpui Airfield-a ṭum tur khan a qualify lo tih a ni. Sum tlem zawk sênga thil tih tumna leh hlâwkna ûm luat avangin company liante hi an lo chesual fo tawh reng a ni. Kha pilot kha eng vanga Lengpui Airport-a thlawhtir nge an nih tih chu kan chhan theih ni lo mah se, civil aviation hi sumdawnna lian tak ang a ni ber a; chuvang chuan, ngun taka kan thawhpui turte pawh kan ngaihven a ngai. Airport fai leh mawi piah lamah, a chhung leh khawl te, operating area-te pawh a ṭhat a ngai. A chhung lam a ṭhat loh chuan car mawi leh nalh tak, a engine lam fel s ilo nei ang kan ni ang, hmanna a awm lo.

Airport security leh safety chungchangah IAF ngaihdan âwm angte sawi hriat tur a awm a. IAF hi ‘Safety First, Mission Always’ tih thu changchawia kal an ni. Mihring himna a ngai pawimawh ber a, chumai piah lamah chuan ralthuam leh hmanrua a enkawl danah a khirh em em. A him thei ang ber leh a nih dan tur ang thlapin thil a ti ṭhin. Mizoram Aviation Wing lamin an lo tarlan tawh angin, kan runway PCN dâwl tawk aia rit civil thlawhna tunah khuan thawh nan kan hmang ṭhin a. Thlawhna rih zawng tihzân nân leh kan runway PCN dâwl zawh tâwka thlawhna rih zawng siam rem nân passenger seat eng emaw zat dah âwl a nih thute kan hria. Mahse, hetiang tak hian kan civil thlawhna thlawk mekte khu an thlâwk rêng em, thlawhna rih zawng tih zân nan passenger seat an dah âwl ngai reng em, tihte finfiah ngai tak a ni. Runway dang ang bawka passenger seat full veka an ṭum dan ṭṭhin anga rita rawn ṭum an awm a nih ngai chuan, chu chu safety palzûtna pawi tak a ni.

Engpawhnise, airport chungchang hi chu mimalin emaw, sorkar ang pawh ni se, ICAO te, DGCA te, AAI te nen inthlun zawmna tel loa kal theih a ni lo va; airline-te tel lovin airport neihin awmzia a nei lo bawk. Mi dang kan ṭanrualpui thiam hi hma kan sawnna atana rahbi pawimawh a ni. Tunah pawh hian DGCA phalna (approval) lain, operation lamah AAI nen ṭang kawpin kan airport khu a kal ve mek a ni. Sorkar kuta la awm a nih avangin a ṭhat leh ṭhat lohah te, hma a sawn leh sawn lohahte sorkarin mawh a la phur fai vek a. Khûng aia runway a lo chhiat a, aviation standard kan phâk loh hunte a thleng a nih chuan, airline-te chu an rawn ṭṭum a rem tawh lo vang a, a tuartu tur Zoram mipui kan ni. Chuvangin, awmze awm loa politics zawnga inhnialna leh inbeih chiam a sâwt dawn lo va; hnam feeling anga hralh/hlan ka phal lo tih tlat pawhin kawngro a su chuang lo vang. Tunlai hmasawnnain a ken tel, kan mamawh leh ṭangkaipui em em kan Airport khu ngaihvenna dika kan ngaihven a ngai a ni.

March 1966-a IAF in Aizawl-a bomb a rawn thlak changchawia rilru dam lo kan tam mai thei a. Thil hi kan thlir zau chuan, IAF kha pawl mal anga mawhphurtu a nihna kha a awm lem lo va, thupek an zâwm mai a ni. Prime Minister Shri Narendra Modi-a’n Parliament-ah tun hnaia vawi khat a sawi chhuah ṭum pawh khan Congress Party lam hawiin a sawi a, IAF mawh a phurhtir lo a, a lam ri lo bawk. Bomb thlak tura thuneitu leh thutlùkna siamtu khatih laia Prime Minister Indira Gandhi kha a sawi chhan a ni.

Rambuai laia Operation Jerocho kan tih, 1966 kuma Mizoramin independence a sual lai leh MNF lo pian dante kan thlîr let a ngai a. Inhuatna awm reng dawn se, Zoramah hian Congress khan sorkarna an siam a rinawm loh va, Congress CM pawh kan nei thei kher lo vang. Chutiang chiah chuan hmana MNF kha tunah pawh a la awm reng a; mahse, hun a kal a, thil pawh a danglam ve zel angin, sorkar laipuiin MNF a haw chhunzawm reng lo. Assam Rifles leh India sipaite kut kha kan pi pute khân an tuar nasa mah zawk awm a nia; IAF bomb thlak ṭuma thi tate aia tawrhna nasa lei sipaite aṭang khan an tuar a ni. Mahse, tunah chuan kan cheng ho a, sorkar nen an thawk ho a, min tibuai hek lo va, kan haw reng hek lo. Kan sumdawnaah te, ei kan zawnnaahte leh thil dangah khâng hun lai thil kha changchawi dawn ila, keimahni leh keimahni kan intibuai tam mai mai a ni ang.

Mizoramin hmasawnna rahbi thar zawi zawia a zawh hmuh tur a awm hi a lawmawm a; chutih rual chuan, mipui kan ṭanrual a pawimawh a, kan ṭṭanfung a dik a ngai bawk. Lengpui Airport hi tun ang renga thei leh thei lova a kal reng ai chuan, tihhmasawn nana kawng awm ang ang kan zawh thuai mai a finthlak ang. Kan mitthla ṭhin terminal changtlung leh changkang zawk, international airport leh parallel runway thlenga kan neih theih nan kawng kan dap a, enkawl danah pawh kan inthlak ve a ngai. A ngai reng chuan hma kan sawn dawn lo tih hi chiang sa a ni. Mizoramin thlai leh kan thil thar chhuah dang thawn chhuah turte kan nei ve zelte a nih phei chuan cargo phur thlawhna rawn ṭum theih hunte hi nghahhlelhawm tak a ni. Chumi atan chuan sorkar pawh a din ngheh a ngai a, dik zawk leh ṭha zawka a hriat chu huaisen takin a ti tlang ngam tur a ni a; chu chu kan beisei bawk a ni. 

- Wing Commander Jerry Lalchungnunga (Rtd)