Mizo ṭawng ziah dan leh a grammar ruhrel tlem azawng
Mizo ṭawng ziah dan chungchang hi Vanglaini chahchinbuah emaw, chanchinbu dangah emaw kan hmu fo a, Vanglainia kan hmuh hnuhnun ber chu 30.01.2025-a Zomawia Khiangte ziah hi a ni awm e. Mizo ṭawnga thuziak hi ziah zawm leh zawm loh avang te, punctuation mark hman dan azir te hian chhiar a innawm hleih em em a, a tu’n kan hai lo’ng. Thil buaithlak ve tak erawh chu ziah zawm leh zawm loh tur hriat a harsa ve em em mai lai hi a ni a; harsa viau e ti lo chuan a mi nawlpuiin kan ziah dan hi a chîrî lutuk chuang lo niin a lang. A hmasain Pu Zomawia thuziak chu i han bihsak thuak thuak phawt dawn teh ang.
Paragraph hmasa bera ‘sap’ leh ‘vai’ tihah hian ‘v’ leh ‘s’ hi hawrawptein a’n ziak phawt mai a, Sap, Vai, Mizo tih ang chi hi proper noun a nih avangin sentence laklawh laiah pawh ni se a bul ṭan nan hawrawppui zela ziah ṭhin tur a ni a, proper noun reng reng chu chutiang chuan ziah zel tur a ni. Point nga (5) laiin a ngaih pawimawh zual a thlur a, 1-naah hian prefix chu ‘thu hma bet’ tiin a dah a, 2-naah ‘thu hnu bet’ tiin prefix bawk chu a dah leh a. He thil hi ama tih sual nge, chanchinbua dah luhsaktute tih sual zawk ni ang tih ka hre lo. Prefix hi thuhmabet a ni a, thuhnungbet chu suffix a ni thung. Prefix leh suffix, thumal hma leh hnunga bet chi hi thubet kan ti bawk. Tichuan, ka ziah dan hi lo chik ula, hetiang hi ziah zawm tur a ni a, MLC min kaihhruai mek dan pawh a ni . Chu bakah, thuhnubet ni loin thuhnungbet tih hi Mizo grammar term-a kan hman mek dan a ni zawk bawk.
MAHSE LEH MAH SE
Mahse tih leh mah se tih chungchang a ziah tel hi a ṭha viau nâin conjunction tia a dah ve ve erawh a fuh lo thung. Mahse tih hi conjunctive adverb (conjunction leh adverb hna thawk kawp) a ni ngei a, a hranga kan ziah, entir nan, mah la, mah se tih ang chiah erawh hi chuan mah tih chauh hi conjunction ni a, a awmna clause subordinator ber a nih bawk avangin subordinating conjunction a ni. A zuitu la tih emaw, se tih emaw hi chu personal pronoun, second person leh third person a ni tlangpui.
Entirna pe ila:
1. Kunga chu mi fel tak a ni a; mahse, a pa te hle thung.
2. Ani chu lo tel lo mah se, nang i awm tho chuan ka hlim tawk em em ang.
3. Liani chu rawn zawng chhen mah la, zawn hmuh tik i nei lo’ng e.
A LEH TE TIH KAN HMAN DAN DAN
Hemi chungchang hi tlem azawng sawi leh lawk dawn teh ang. A sipel inang reng hi kan hman dan azirin a nihna (word class) a dang ṭhin a; chu vang chuan, a awlsam thei ang ber turin a hnuaiah hian tlar thla ila a ṭha ang e.
1. Te (conjunction): Thanga te, Mawia te, Liana te kha rawn phei teh u.
2. Te (particle): Keini ang te chu ani ang te chuan min duh lo ang.
3. Te (plural suffix): Mami, i inlengte hi thingpui han lumsak ta che.
4. A (suffix): Nizana kan inlengpa kha khawi lam mi nge? Eng vanga ka thu zawm lo nge i nih? Tih dan pangngaia ti loa mahni duh dan dana thil tih hi a ṭha lo.
5. A (particle): Lo len kan tum a, kan hman leh ta lo a.
6. A (pronoun): A lo kal hunah a rawn hruai ang che.
A zawng zawng dah sen a ni lo ang. Entirna turin tlem azawng ka han dah chhuak chauh a ni.
‘V’ CHUANGTLAI
A tawp nan ‘v’ chuangtlai chungchang hi tlem azawng i’n ṭial ve zuai teh ang. 24.01.2025 khan Pu C. Chhuanvawra’n hemi chungchang hi a rawn ziak nghe nghe a. Ani chuan ziah tel hun hi MLC emaw, MLDB lamin siamin chingfel se a ti deuh a, kan mi hmasate leh Synod duh dante sawiin ngaihnawm takin a ziak a, a bengvarthlak viau bawk. Vowel awm ṭhiannaa ‘v’ ri lo chhuak ṭhin hi linguist-ho chuan assimilation an ti a, Pi Ralluaii pawhin a lehkhabu, ‘Mizo Ṭawng Chîkna’ tihah chiang takin ‘v’ chungchang hi a rawn ziak bawk. Kan mi thiam hmasa zingah Pu JF Laldailova kha ‘v’ ziah tel duh zinga mi niin tenawm khawpin a sawi uar thiam a, duh lotu pawh vawiin thlengin kan la awm bawk.
Phonology lam aṭanga thlira ri (sound) danglam lo awm te, articulators inkau/inruahman sa avanga a awlsam zawk kan lama ri dang chena lo chhuak ṭhin ang apiang hian ziah tur a ni kher lo. Entir nan, uihawm tihah te hian ‘ui’ tih han thluka ‘awm’ tih lam zawm leh ai chuan ‘uihawm’ tih kha lam a awlsamin a nuam zawk a, dik erawh kan ti chuang lo. Lexical taka teh chuan Mizo ṭawng thumal iloah hian vem, vang, vin, etc. tih ang hi a awm lo hrim hrim a. A ṭawnga ṭawng (spoken/talking)-ah chuan a mawi ve viau tak nâ a, ziaka dah chuan a hnawkin a chuangtlai tlat.
Chuvangin, written language leh spoken language angin thliar fel ta ila, ziakah chuan a hnawksak zawk avangin ziah tel loh ni ta bawk se, a ṭawnga ṭawngah erawh chuan mawi takin lam ri fo ila a pawi chuang lo. Dictionary-ah Mizo lexicographer tu mahin hetiang hi an entry reng reng lo a, chung te chuan lexical takin a fuh lo a ni tih hi a tichiang awm e. A nalh loh dan hi en ho lawk teh ang u aw.
Lo ang, lo em tih ang hi ziah zawm hun a awm lo a, ‘v’ kha a lo rik ṭhin si avangin ziak tel ta zel ila, hetiang hi a lo a ni ang:
1. Ka lo kal lo vang.
2. Nunphung i hre lo vem ni?
Han en ula, a nalh loh piah lamah eng tihna nge tia bo phah an awmin a rinawm a, a nuihzatthlak lek lek zawk bawk. Thumal inzawm tur ang chi-ah erawh a zia tak a awm. Sawi tur tam tak a awm nâin, heti chinah hian i duh tawk phawt mai teh ang aw.
- Lalnunrila Fanai, Nongthymmai, Shillong