Hawihhawmna chuangtlai
A KAMKEUNA
Mizo ṭawnga ṭawngkam thumal mawi tak, a nihna leh awmzia pawh ngainatawm tak chu ‘hawihhawmna’ tih hi a ni. Hawihhawmna hi sap ṭawng pawhin a tlukpui chiah a awm em aw tih ngaihtuah tham a ni. Sap ṭawnga smartness tih leh Hindi-a shobha tihte nen hian a intluktlangah ngai dawn ta ila a dik teuh ber mahna? Mahse, hengte pawh hian hawihhawmna tih thumal nihna tak hi chu an la phawk phak chiah lo niin a ngaih theih.
Hawihhawmna hi a taka lanttir hun leh hun lo a awm bakah ṭul lo leh a chuangtlaia hawihhawmna lantir hian awmzia a nei lo va, a uiawm thlawn mai mai thei bawk. Mihring hawihhawmna nei miah lo bula awm erawh chu thawpikna thlentu a ni thei bawk. Hawihhawmna hi kawng hrang hrangah lan chhuahtirna hun leh hmun a awm a, chu chu thliar thiam a ngai hle. Hawihhawmna kan lantirna hmun turte chu han sawi tai la.
ṬHIANTE ZINGAH
Hmanlai chuan kan pi leh pute kha mi mâwl tê tê, lehkha pawh thiam lo, hmel en pawha changkang lo tak tak, mi ang mang lo emaw tih mai turte an ni. An incheina lah tunlai anga incheina thawmhnaw ṭha leh mawi, felfai tak an nei lem lo. Mahse, ṭhian chhan thih ngam, ṭhiante tana nun hlan ngam ṭhah an ni a; ṭhianho zingah harsatna tawk an awmin hawihhawm takin an inṭanpui tawn a, an intuamhlawm ṭhin. Chuhhelh nun leh inîtsikna nun, phakarna leh vertherna rêng an nei lo. Ei leh in tur insem a ngai a nih pawhin huamhauhna nei hauh lovin ‘Ṭhiante’n an chan phawt chuan kei chuan chang lo mah ila ka tuar mai ang’ tiin hawihhawmna nun nen an hun an hmang ṭhin.
Tunlai ṭhangthar zingah erawh ṭhiante chan ai zawng zawng pawh chan bik vek duhna huamhauh nun hlirin an khat ta. ‘Keiin ka chan phawt chuan mi dang chuan chang ve lo mah se a pawi lo’ tih chu an nun chhungrila bet tlat a lo ni ta. Zahna leh inthlahrunna nei miah lovin ṭhiante zinga aia upate zah derna pawh a awm tawh lo. Thu inchuh leh ṭawngkam inbah palh a awm chang pawhin hmai thal hé háw chungin aia upate an hmachhawn ngam a, zahderna pawh nei baksak lovin kutzungchala kawh pahin an ân khum siah siah ngam tawh a, venthawn leh pawisak an nei chuang lo. Khawiahnge Mizo pi leh pute hawihhawmna nun kha a bihruk tak le? An aia upa zawkte’n an duh leh mamawh tihsak tura an tirh chang pawhin tu mah tirh kal theih an awm ta meuh lo va, tirh ngam pawh an ni tawh hek lo.
Chuvangin, hawihhawmna lantirna hun tur pawimawh tak, ṭhiante nena inkawmhona hmunah hian hawihhawmna hi a taka lantirna hun leh hmun dik tak a ni tih hriat a hunin a van pawimawh tehlul em! Chuvangin, ṭhian inkawmhona zinga hawihhawmna lantir hi kan tihmakmawh a ni.
RUAIṬHEHNAAH
Mizote hi kan pipute aṭanga a huhova khawsak nuam ti mi, ṭhian ngaina mi leh ṭhenawm khawveng inban tawn nuam ti mi leh ruaiṭheh leh chawhlui kilho nuam ti mi kan ni. Hunpui chi hrang hrang leh kût ni vangthla ni khua, inneih, pian champhaphak lawm, lungphun, sakhaw ni pawimawh leh zirnaa hlawhtlin lawmna leh chhan hrang hrang vanga ruaiṭheh kan ching ṭhin. Hmelhriat emaw, hriat loh emaw pawh ni se, Mizote anga innêl leh inhnim hnaia inkawm ngeih nghal zung zung thei hi hnam dang zingah an vang viau ta ve ang.
Kan awmna leh chenna hmun azirin ruaiṭheh dan a inang vek lem lo. Mizoram hmun ṭhenkhatah chuan ruai an ṭhehin changêl hnah lain mual zawlah a sei zawnga phahin a intlar zawnga ṭhu turin ruaiṭheh ṭhuthmun an rem a, ruai kiltute zâwn zelah sa leh buhchangrum an dah ṭhin. A dang leh chu, changel hnah phah kawkalhin a lai takah sa, a sir kual chhuakah buhchangrum dahin, a biala kîl theih turin chaw an khawrh a, chu chu ‘hlui’ an ti a, hlui khatah mi 6/7 kil theih turin an buatsaih ṭhin.
Chutianga ruaiṭhehnaah leh chawhlui kilhona rêng rêngah chuan ziak loh dan thuvawn nghet tak an neih chu ‘Ruaithehnaa chawhlui kilin upa berin an bâr hma chuan naupangin an bâr khalh ngai lo’ tih hi a ni. Mahse, tunlaia kan ruaiṭheh dan hi chu mahnia thleng inchawi a, mahni ei tawk tur insuah chawpa hmun remchang lai leh mahni duhna hmuna ṭhuta ei mai theih a ni a, hetianga ruaiṭheh dan thar kan hman mek hi ‘buffet’ tih a ni. Thingtlang hmun tam takah erawh ruaiṭheh dan phung pangngai ngata la ṭhehte pawh an awm tho bawk.
Ruaiṭheh dan phung pangngai emaw, buffet emaw pawh ni se, ruaiṭheh dan phung pangngaia hawihhawmna nun kha erawh chu kan bosal ta mek a ni. Buffet-a ruaiṭhehna hmun tam takah aia upate zah derna leh ngaihchanna neih nachang hre lovin ei hmasa nih tum rânin a hma lama tlar an chuh fo ṭhin. Tar leh upahote tlar hnung tawp lama an ding tlar pût mai ṭhin hmuh tur tam tak an awm ṭhin. Ṭhalai leh kum naupang zawkte hian tar chak lo leh upa zawkte hi hawihhawm taka kianin a hma lamah dawhtir zung zung ṭhin se a van tihzia dawn êm! Hetia an tlar hmatir hian upa zawkte chu an bâr hmasaktir tih entirna hawihhawmna nun mawi tak an vawng nung reng tihna a ni. Chuvangin, tunlaia kan ṭhangthar nula tlangval leh ṭhalai rualte hian ruaiṭhehnaa chawhlui kilhonaah hawihhawm taka awm dan hi vawng nung thar leh se a lawmawm ngawt ang.
TUIALHTHEI LAKNAAH
Tun hmaa awm ngai lo, khawvel khawsak changkannain a ken tel, hringnun nena inzawm nghet tlat, ni tin kâwla ni chhuak chhiara kan mamawh ei rawngbawlna boruak chhe uih (LP gas) leh tuialhthei chi hrang hrang lakna/dawhna hmuna kan chet vel dan leh khawsak dan chik zawka han en hian, phingphihlîp chuak leh khawivah raute pawh kan ang ṭhin hle. Kan Zo nun mawi hawihhawmna hian hmun a chang lo ṭhin hle niin a hriat theih. A kal hmasa indawt dana lungawi taka intlara lak ṭhin tur tih hre reng chungin la hmasa nih tum leh chan loh hlau reng renga kan han tâl kual chingchivêt vingvial kual vel ṭhinte han hmuh hian kan Zo nun mawi hawihhawmna kha a van ngaihawm ṭhin tehlul êm!
Kan nunna kawngpui (life-line) Aizawl-Silchar kawngpui dan pin a nih chang leh kawngpui chhiat avanga ni tin manawh tuialhthei ilo lak luh a harsat zual chang phei chuan hawihhawmna Zo nun mawi hian awmzia rêng a nei ṭhin lo. Chuvangin, tuialhthei lakna hmunah hian hawihhawmna Zo nun mawi hi a taka lantir tura ṭan kan lak ṭheuh a pawimawh tak meuh a ni tih i theihnghilh lo hram ang u.
A TLÂNGKAWMNA
Khing tarlan takte bak pawh khi hawihhawmna kan lantirna hun leh hmun tur tam tak sawi tur a la awm a, sawi vek sen a ni lo. Hetihlai mek hian, hawihhawmna lantirna tur ni miah lova ngaih theih mitthi chanchin ziahna tawp lama lawmthu sawinaah damlo enkawltu daktawr, nurse leh thawktute chunga lawmthu sawina kan zep tel ziah hi a ṭul lovin a fuh ber lo va, hawihhawmna chuangtlai tak a ni thei. A chhan chu mitthite hnuk chah hmaa damdawi ina thawktute’n theihtawp chhuaha an dam chhuah leh theih nana an buaipui hi an hna leh sumdawnna a nih avangin lawmthu hrilh hranpa an ngai lo va, sawrkar damdawi ina thawkte pawh sawrkarin ram mipuite sum thawh khawma a rawih damlo enkawltute an nih avangin an tih tur dik tak an ti a ni mai. Lawmthu kan sawina hi an lo chhiar ve hman loh bakah, an chhiar ngai hran lem lo niin a lang. Chuvangin, he hawihhawmna ṭul miah lo, hawihhawmna chuangtlai kan tarlan tel fo hi chin tawh loh a ṭha hle.
Inkhawmna leh puipunna huaihawt chânga a thlengtu leh buatsaihtute, mahni leh mahni lawmthu inhrilh kûr zut kan ching ṭhin pawh hi thil ṭul lo tak, hawihhawmna chuangtlai tak a ni bawk. Entir nan, tuna kan CM hian mipui tih hmasawn nan PM a dawr apiangin, ‘Kei CM Lalduhoma hian kan ram mipui tihhmasawn nan PM ka hmu a, lawmthu ka inhrilh a che’ ti ta se la, chutiang chauh chu a ni. Chuvangin, kohhran NGO, sawrkar, sikul, zirna in, chhungkua leh mi dangte'n hun pawimawh bik kan huaihawt chânga mahni leh mahni lawmthu inhrilh chiam chiam kan ching ṭhin hi sim hmiah chi a ni. A nihna tak ngaihtuah chuan hawihhawmna chuangtlai leh thil nuihzatthlak tak a ni tih kan hriat a hun tawhin a pawimawh.
Tin, tunlaiin ṭawngkam hawihhawmna chuangtlai Mizo ṭawng kalphung pawh ni lo, sap ṭawng aṭanga a ngial a ngan (literal meaning)-a dah ve tumna avanga zing ṭha, chhun ṭha, tlai ṭha, zan ṭha tih leh thlalak tih aia hlimthla tih bawr vel whatsapp group hrang hranga kan han thai kawi velte hi hawihawm tumna ṭawngkam dik lo chuangtlai uchuak tak a ni tih hriain sim nghal hmiah a ṭha hle. Chuvangin, Mizote hian kan hnam zia leh nihna dik tak (identity) hi khawi hmunah pawh kalin awm ila, zahpui lovin kan nihna dik tak hi i vawnghim tlat ang u.
- Dr. C. Lalrampana