Lal pian hun pangpar leh Patea
Patea (1894-1950), a hming tak ‘Zaliana’ hi Tualteah a piang a, khaw hrang hrangah a awm nâ a, Khawbungah a awm rei ber bakah, he khuaa a awm lai chauha hla a phuah avangin ‘Khawbung Patea’ tih kumkhua a ni a. Samthangah a lu a phûm a, a fate dil angin kum 1986 khan Mizo Hla Kungpui Mual, Khawbungah a ruang chu Damhauhva (1909-1972) nen zah taka seng luh an ni.
Patea hian Pathian thu a tuipui hle a, an khaw chhehvel khua Vaphai, Leithûm, Thektê leh Sazêp khuaahte Pathian thu sawiin a zin ṭhin a. Thuhril pawh a thiam ve hle a, mipui chawh harh nan fiamthu han zeh zauh te pawh a thiam viau a. Ṭawngṭai dam theihna pawh a dawng vea sawi a ni nghe nghe.
Ṭum khat thuhrila a zin chu Thektê khua a thleng a, an lal Pu Thanga inah a innghat a. Ni khat chu ni tlak dawn ruai hian Thektê chhak lama Lurh tlang tlak lam pêr chu ni tla tur hian a chhun fuh em em a, Tlaizawng par a vul chûk a. Pu Thanga kaiṭên chu a ke vei lamin a rap a, a thlir vang vang a, “Heng thing leh Tlaizawng parte hian ram an va mawi em! Lal pian hun tihlutu an ni, lung an va tileng ve âw,” a ti vawng vawng a, Tichuan:
Lal pian hun pangpar a vul leh ta,
Thinlai mu hnu lunglen a kai tho ve;
Van hnuai mi hril Bethlehem tlang chungah,
Rinin thlain mi an thlawk kai.
tih hla, Krismas laia kan sak nin theih loh hi a lo phuah ta a ni.
He hla innghahna hi mi ṭhenkhat chuan Tlangsam (Pholeng) emaw an ti châwk a, mahse, a ni lo. Lurh tlang leh a vela ram ngaw no nghualte leh Tlaizawng par vul chûkte chu Patea hian a hmu a, mawi a ti em em a. Pathian kutchhuak ropui takah chuan Pathian zia a hmu a, chung chuan a rilru ril bera awm chu he hla hian a puang chhuak ta a ni.
Chang 2-naah hian:
Ngaih a nâ e Bethlehem tlangpui,
Tlai ni tla êng lenkâwl a khum riai e,
tih lai hi ûm zui hlek ila. ‘Bethlehem tlangpui’ tih hi tunlai hi chuan kan hmang tlanglawn viau a. Patea hi chuan kum 1940 hma lamah daih khan a hmangin a lang a, a hmang hmasa ber a ni mai thei e.
‘Khum riai’ tih hi ṭhenkhat tan hriatthiam a har deuh mai thei e. Khawbung chhak lamah Puanvawrh tlang a awm a, a sang ve viau a. Tlai ni tla tur hian a chhun fuh thei hle a. Chu ram ṭauah chuan Vau leh Khaukhim leh Farṭuah te a han vul chûk chu tuar har ti ngial ngial an awm ṭhin awm e. Chu Puanvawrh khâm inkhawh thla thlûr sung, a ṭhen hriam angreng tak chu, a pang lehlam ni-in a chhun ên laiin lehlam chu a thim thluah thung a, a mawi thei em em a. Chu chu Khawbung Pastor hlun Rev. Langa’n a hmuh chuan, “Tun hma Sailam khuaa ka awm lai chuan Patea’n, ‘Tlai ni tla êng lenkawl a khum riai e,’ tih hi ka hrethiam ṭhin lo a, tunah zawng ka hrethiam ve ta,” a ti hial.
Patea hlate ngun taka zirtu pakhat Rev. Dr Rawsea chuan, “Sapho lunglengin ‘Blue Chirstmas’ an tih loh leh ‘White Christmas’ te an ti a; Patea erawh chuan ‘Green Christmas’ min hmantir thung a… Tunlai khawvel Krismas hman dan chuan khawvel rawng a kai nasa ta hle. Sumdawngte tana sumdawnna rûnpui a ni ta ber a, Krismas hunpuiah ngei pawh hian lunglen a inzep hlei thei ta lo. Patea erawh chuan sumdawnna bungraw thleng thar ni lo, Lalpa thil siam ropui Tlaizawng par aṭangin Krismas hunpui a hmuak a. Lurh tlang leh a vel rawn ngaw no nghual te, a tlang pang pêra Tlaizawng par vul chûkte chu chung lam sana (watch)-in lal pian hun a rawn puanna nia ngaiin he hla hi a phuah a ni,” a lo ti hi a ngaihnawm hle.
Patea tuallenna Khawbungah kum 1940-1960 vela zaikhawm chungchang tawitêin i lo sawi teh ang. Zai mite an inpun khawm a, a hriate’n an pan khawm bawk a. A châng chuan khawnvar an chhi meuh lo, tapchhak mei êng an duhtawk mai châng pawh a awm. Hla hriltu pawhin a tlar tin an sawi ngai lo a, châng tin bul tlar khat an sawi chuan a tâwk. Mahni thinlung duhlai tak hla thu erawh tu pawhin lungrun fêin an rawn sawi a, chu chuan zai boruak a tinung a ni.
An lunglenna sawi chhuahna hmanraw lar ber chu hla a ni a, chu chu zaikhawm hmangin tihngheh a ni. Chutianga zaiho tak tak ṭhinte chu an thlarau ram pawh a pawnlâng lo a, ṭawngṭai an peih a, Pathian thu hril an dawngsawng ṭha a, an fûn chhah nge nge ṭhin. Krismas zaikhawmahte hian an tui tak tak chuan zaikhawm hla leh biak in hla pawh an thliar hrang lem lo; hla hlui leh un pui pui an sa a, Hmar hla chenin an hrût ṭhin.
“Tun hma lamah kha chuan hetiang lunglen zai hi Khawbung khawtlang ze nghet tak (culture) a ni ṭhin a. Tun hnua ‘Tualchang Ràl Zai’ an tih tak mi pawh hi Khawbung khua aia neitu bul zawk khaw dang an awm ka hre chuang lo,” Rev. Dr Lalsawma chuan a ti.
Aw le, Patea Krismas hlate leh hla phuah thiam dang hlate nen kumin Krismas chu hlim takin, Mizo culture dik tak ‘Zaikhawm hla’ ṭha tak takte hmanga hlim taka zai turin chhiartu zawng zawngte duhsakna sang ber ka hlan a che u.
- B. Lalthangliana