KAN DAM CHHAN

Aw, enga’n nge maw khuanu hian hringnun hi a lo duan le?

Hmeichhe aw emaw tih mai tura aw sin leh ki sang veng vawnga C. Vansanga’n he hla a sak lar chhoh hun kha a lo liam ve leh ta nual mai. He hla phuahtu Lalduhzuala pawh hian hla dang phuah a nei em tih pawh kan ngaihtuah ngai lem lo va. Intihril duh vanga he hla duh viau chung si khan, a hla thu han zir chian tumna em em pawh kan nei lem lo bawk.

He hla phuahtu hian a chang tawp bera, ‘An sawi pialral hi awm tak ang i maw? Tah chuan engtin zel ni maw?’ a tih danah hian sakhua la thutak lem lo, thih hnu khawvel awm pawh ring lem lo angah ka lo ngai mai ṭhin a. Khatiang ngaihdan danglam deuh han neih kha intihvaiṭingṭang nan kan duhte pawh a ni mahna. Amaherawhchu, a hla chang hmasa berah ‘Eng dawn ang maw hmanah Khuanu hian, hring nun hi a duan lai khan’ a tih avang leh ‘sual kulhpui’ tih a hmangte hian he hla hi sakhuanna ngaihsak lem lo, agnostic/atheist rawngkai hla anga han chhuah ngawt chu a tih chi loh tawp ang.

Hrailéng awmhlei dung a thùl em ni?

Hringnun hi a lo duan le.

Mihring hi kan pian tirh aṭangin ṭahnain bul kan ṭan a, a tawpah kan chhung leh khat, laina leh thenrual ṭhate’n mittui nen ṭap chungin thlanmual lamah min thlah liam leh mai ṭhin. He khawvela hun kan hman ṭan tirh aṭang rengin natna leh hri leng tuar reng rengin dam lai kan chhiar chho va. Mi tam tak chu rualbanlo, piangsual leh mahni pawha insingsa thei lo; mi dang buaipui tur ringawta dam chhung ni hmang an awm bawk. Taksa a dam ṭhat viau lai pawhin rilru na tak leh thinlung hliam na tak tuar tirtu tur a hmai ngai lo. Hah leh rim taka bianga thlantui luang zawih zawiha a sur a sa pawh sawi lova ni tin hunbi chhiara inhlawh ngai tura khuanu duan han nih ngawt bik maite hi a va han vanduaithlak tak em! A chang chuan hlimin han nui bâwk bâwk mah ila, chanchin ṭha lo leh ngaihthlak nuam lo bawk hian min ûm phak leh thuai ṭhin a nih hi!! Heng zawng zawng ngaihtuah hian, khuannu hian ngaihtuahna thui tak seng lo hian naupangchhe inlemtekhual ang maia mihringte siam ve ûk si hian an tawn tur ang ang tawng chho mai tura tawp san zui ta mai hi a va ang thin tak em!

Aw, dam chhan hi nei tak ang i maw,

He khawvel sual kulhpuiah.

He hla phuahtu hian mihringte hi baihvai taka lo piang a, thilsiam dang anga bawka hun rei lo tê awma mual liam mai tur, dam chhan tur nei lem lova siam anga a hmuh dan hi a lo mak lem lo. A chhan chu, he zawhna hi German philosopher Friedrich Nietzsche-an hringnun hian dam chhan mumal a nei lo ve (nihilism) a lo tih thin te, French Novelist/Philosopher, Albert Camus-an mihring nun hian awmzia a nei lem lo (Absurdism) a lo tihte nen hian ruam khata buh thing tlanza kan tih ang kha a ni thei hial awm e. Mihring nun hian awmzia nei lo mah se dam chhan (purpose) nei tur chuan kan nun hi awmzia (meaning) kan neihtir a ngai a ni. Chumi tel lo chuan he hringnun hi zawh thiam theih rual a ni lo ve. He hla phuahtu hian ‘Aw, dam chhan hi nei tak ang maw?’ a tih vawng vawng hian hring nun zawhna ril (existential doubt), ngaihtuahna ril lo hmang thintute suangtuahna khawvel kha a rawn ṭawmpui ve a tih theih ang. Kohhran mitmei kan ven avanga zawhna kan pai ruk, kan sawi chhuah ṭhat duh loh kha he hla hmang hian a rawn puang chhuak a tih theih awm e.

Aw, enga’n nge maw khuanu hian,

Hringnun hi a lo duan le?

Khuarel chhiatna (natural calamity) avanga thihna rapthlak tak tak chanchin thar lamah hriat tur a awm reng a. Tuilian, leimin, lirnghing, tlangkang leh thlipui avanga chhiatna thleng zozaite hi a va tam tak em! Heng thil thleng bakah indona leh ram chhung buai avanga thihna thleng zawng zawng te, chi leh chi inkar buaina avanga nunau pawisawi lo tawrhna te, sakhaw firfiakna (religious fanaticism) avanga thite hi an va tam em! Damdawi ina heti zat damlo, natna chi hrang hrang tuara dam chhung nun tawite hmang liam mai turte lah an zi mur mur bawk si! Ngun taka han ngaihtuah hian, ‘Eng dâwn ang maw hmanah khuanu khan’ tia zawhna hi a awm a nih pawhin a mak lem lo vang. Nupa, nula tlangval, ṭhian inhmangaih leh inthlahlel em em mai thihnain a han pawt then maite hi a na ngawih nghawih a. A tuartu tan lo chuan a natzia sawi thiam a har ngei ang. Heng harsatna leh tawrha zawng zawng han ngaihtuah hian, eng vanga hetiang ringawta tuar tura ‘Khuanu hian hring nun hi a lo duan le’ tia han au chhuah rawih mai hi a tuartu tan chuan thil awl tak tur a ni reng e.

An sawi pialral hi awm tak ang i maw?

Tah chuan engtin zel ni maw?

Mihring nun kawng khirhkhânzia leh tluangtlam lohzia hre reng a, awmze neia nung tur chuan hma lama beisei tur kan neih ve tlat hi a ni. Indopui II-na (1839-45) hun laia Auschwitz tàn in hrehawm tak aṭanga dam chhuak Victor Frankle-a khan kha hmun hrehawm tak aṭanga dam khawchhuakho kha hma lam hun beiseina nei apiang an niin a hria a. An nuna dam chhan tur awmzia hmu tawh lote kha a thi hmasaah an ṭang zel niin a ngai. Chuta a tawnhriat aṭang chuan lehkhabu lar tak ‘Man’s Search for Meaning’ tih a ziak ta a ni.

Thih hnu khawvel awm tura beiseina kan neih hian he kan lei nun hian awmzia a neih phah a. Ransa ang chauha kan thaw a tawp ruala he khawvela kan lei nun bak beisei tur kan neih loh chuan, khawvela kan thawh rimna zawng zawng te, mi dang tana kan inpekna te, khawtlang tana kan rawngbawlna zawng zawng hian nghahchhan (motive) a nei dawn lo tihna a ni.

‘Pialral hi awm tak ang i maw?’ tih hi a takin hre lo mah ila, tah chuan engtin nge kan awm zel dawn pawh hre lo mah ila, chu rinna chuan he lei nun dawráwm tak hi dam chhan tur (purpose) neia awmzia (meaning) a neihtir phawt chuan lo sahuai thing vawn ve rih phawt mai teh ang u.

- Ramnunsanga, Rahsi Veng, Lunglei