Mizo nih mai a tâwk e
A kamkeuna
Tunlaiin social media hrang hrangah a hman hmanin Mizoram zau zawk (Greater Mizoram) kan sawi uar tlang hle mai. Chutiang chu ni mah se, engtianga zau tur nge, khawi chin chiah nge chhak leh thlang, chhim leh hmarah a huam chin tur tih erawh chiang taka sawi thei leh ramri kham thei erawh an vang hle thung. Mihlim leh intizawlnei eng emaw zatin Greater Mizoram denchhenin Mizoram independent hun tur leh Zoram thar lo piang tur tih te, lalna hmasa Mizoramah, Lalpa zawn chhuah ram kan ni, etc. tihte au chhuahpuiin, Tlawng lui kam chirhdûm uchang ang maiin an hram chuah chuah ni berin a lang. Tu sawi nge dik ber a, tu sawi nge rintlak ber tih lah hriat theih va ni suh. Engmah chik ve lem lo tan phei chuan an sawi apiang an aw e liam vel mai mai ni berin a lang. Chutih lain, thil chîk mi leh uluk taka ngaihtuah peih tan chuan an thu sawite hi thu vaûk mai niin a ngaih theih. Chuvangin, Mizoram zau zawk hi thil ni thei emaw, thil thleng tak tak tur a ni reng em tih i han bêl chiang teh ang.
Tute’n nge sawi?
Mizoram CM hlui Pu Zoramthanga'n a ti mathlawn lovin, Jan 1, 1961 (Sunday)–Manipur CM N. Biren Singh-a pian ni chiah khan MNF chuan Greater Mizoram, Zo fate chenna chin zela awmte rorelna pakhat hnuaia inpumkhata insuihkhawm turin hma an lo la tawh niin a lang a. Hei hi a taka tihlawhtlin tumin February 28, 1966 khan MNF chu India sorkar lakah a hel ṭan a, March 1, 1966 khan India sorkar laka tâl chhuah tumin independent a puang zui ta a. Kum 10 chhung zet July 1, 1976 thleng khan India sorkar nen innghirnghona zualpui a thlen phah a, Aizawl khawpui phei chu jet fighter hmanga bawm a ni. Mahse, June 30, 1986 khan independent chu an hlawhchhampui ta a, Feb. 20, 1987 khan thisen far khat pawh seng ve miah lo Arunachal Pradesh nen state puitling pangngaiah hlan kai kan ni. Pu Laldenga'n Greater Mizoram a sawi lah chu Indian Constitution Article 3 hmangin nalh takin an ben persak zui a, tun thlengin kan state chu a la zauh belh lêm lo. Zauh belh ahnêkin Assam state-in min lak hêksak tawh zawk nia sawi a awm lehnghal; Greater Mizoram hi zawng 'Thu satellu' mai niin a lang.
Kum 1987 khan Burma lam aṭangin Kiauluaia chuan CIA hmingin Zo fate inpumkhatna a rawn tlangaupui a, UNO-ah memorandum an thehlut a. Hetiang bawk hian ZORO pawhin hma a la mek a, ZORO hi 1988 khan din niin, 2004 aṭang khan UNPFII & EMRIP affiliated member a lo ni tawh. CIPC pawhin Mizoramah Israel colony din tum ang hrimin a bei tawh a; Thuthlung Fa intite leh pawlchhuak ho lahin kum 2023-2030 chhungin Zoram thar piang turin an ngai a, intizawlnei ṭhenkhat lahin Zoram independent tur an puang chàmchi mai bawk nen.
Tute nge Mizo chu?
Mizo han tih hian tun hma deuh chuan Lusei (Duhlian ṭawng hmang) chin, Mizorama chengte hi ni deuh bika ngaihna a awm ṭhin. Mizoram chhunga chengte lahin Duhlian ṭawng thiam tawk lo, ṭawng âwn/pai deuh apiang chu kan hmu hê deuh a, hnam dang ang maiin kan en a, kan nêl tawk ṭhin lo.
A ni lah tak a, Mizoram hmun hrang hrang, chhak leh thlang, chhim leh hmar ka fang ve nual tawh a. Kan unau heng Mara, Lai, Paite, Hmarte hian an chenna lai hmun ṭheuhah chuan ‘Mizo kan ni lo’ tih hi an ṭankhawhna a ni ve miau mai a; han ngaih Mizo viau dawn pawhin Mizova an inngaih tlat loh chuan thil harsa tak a ni ve tlat. Lusei (Duhlian ṭawng hmang) Mizoram chhunga chengte zingah hian hetianga kan unau awze mite Mizova ngai duh mang lo lui tlat hi kan awm ve mek bawk nen, inpumkhatna tluantling nei tur chuan he ngaihdan ṭha lo tak hi kan dah bo vat a ngai a ni.
Sorkar leh Central YMA hmalakna ropui tak avangin Mizo hnam peng hrang hrang Mizoram chhung leh pawn–Myanmar, Bangladesh, Manipur, Tripura, Assam leh khawvel hmun danga chengte chu unau, chhûl khat kual, Zo hnahthlakte vek kan ni. Mahni ṭawng hran nei ṭheuh mah ila, Chhinlung chhuak thlah khat vek kan nihzia an sawi chàmchi avangin tunah chuan Lusei (Duhlian) ṭawng hmangte chauh Mizova inngaihna ṭha lo tak ‘Kite kawiah kawia kikah’ tia Rotekawla se pa ang maia intihbikna leh interek hran duhna thinlung kan put ṭhin chu dah bovin a awm ta mek. A lawmawm tak zet a ni.
Feb. 1, 2021-a Myanmar sipai sorkarin a awp hnu leh Feb-March, 2023-a Bangladesh-a sipaite chetna avanga Zo hnahthlakte harsatna tawh te, May 3, 2023-a Manipur-a Zo hnahthlakte harsatna tawh avangte khan Zo hnahthlakte inkarah inunauna leh inpumkhatna ṭha zawk a lo piang chho zel a, a lawmawm tak zet. Kan chenna geographical area sawi danglam a, international boundary, state boundary sawi ṭhiat zawnga Greater Mizoram siam erawh tih namai a ni lo vang. Kan thinlung ram daidanna ramri kham erawh kan sawi chim thei a, kan sawi chim mek ni pawhin a lang a; hei hi kan hlawhltinna ropui tak chu a ni. Zo hnahthlak khawvel hmun hrang hranga chengte inla hrang lova Mizo kan nihna lungrual taka kan pawm thlap vek hian, ‘Tute nge Mizo chu’ tih zawhna chhanna chu a takin a lo lang mai dawn a ni.
Kan CM ho ngaihdan
Mizoram CM hmasa ber Pu Ch. Chhunga (1974-1977) kha Zoram ramri dik tak ngai pawimawha humhalh duh mi a nih avangin ramri rîn chungchangah Assam sorkar a dawr nasa hle. Mahse, Assam lamin a ngaih pawimawh loh avangìn hlawhtlin a har hle a ni. Brig. T. Sailo (1978-1984) a lo lal leh a, Mizoram leh hnam humhalh duh mi leh huaisen tak a ni a; Aizawl & Silchar buai ṭum pawh khan amah ngei a hmunah kala engkim chingfela tawn tlang ngam a ni. Greater Mizoram lam a buaipui vak lo nâ a, human right lam ngai pawimawhin India sipaihote’n civil mi min diriam ṭhinna chu a tuk zal vek a, mipui kan zalen phah a, a lawmawm tak zet.
Pu Hawla (1984-1986) a lo lal a, tharum tel lova ramri humhalh duh mi leh Zo hnahthlak inpumkhatna ngai pawimawh leh rorelna pakhat hnuaia awm hun beisei ve ṭhin a ni. Pu Denga (1986-1988) a lo CM a, ani hi ralthuam nen meuha independent khela rammu tawh a ni a, kum 20 zet a vahvaih hnuah a hlawhtling ta chuang lo va. Pu Zoramthanga (1993-1998) a lo lal a, ani pawh hi Pu Denga kaiza vengtu a ni a, mahnia ro inrelna leh Zo hnahthlakte insuikhawm lama tui sa a ni.
Pu Duha (2023-20...) a lo CM ve leh a, Zo hnahthlakte inpumkhatna leh rorelna pakhat lama tui êm êm a ni. Ramri hung leh Feb. 2024-a MHA-in FMR a tihtawp thut duh lova do tlattu niin, ramri hung keh FMR hlih duh lohna resolution pawh Assembly House-a pass-pui hialtu a ni. Sept. 4, 2024 khan Indianapolis, USA-a Zo hnahthlak unaute hmaah thu sawiin, “Tuna USA-a ka lo kal chhan ber pawh hi inpumkhatna kawng zawng turin a ni. Unau kan ni a, inṭhen thei kan ni lo tih hi ka chah nawn leh duh che u. Engtikah emaw chuan, hnama min dintu Pathian chakna hmangin hnam ropui tak ni turin, rorelna pakhat hnuaiah kan la ding chhuak ang tih i ring tlat ang u. Ram hian ramri a nei a, hnam erawh chuan ramri a nei lo. Sawrkar pathum hnuaia dik lo taka ṭhehdarha kan awm hi engtik lai mahin kan pawm ngai lo vang... Inpumkhatna thinlung pu ṭheuh turin tih tak meuhin ka ngen che uin, thawhho puiah ka sawm che u a ni... Kan Pathian hnenah bang lovin i ṭawngṭai zel ang u,” tiin a.
Kan CM lo ni tawhte hian Zo hnahthlakte rorelna pakhat hnuaia kan awm theih hi an ring ve tak tak nge, Mipui hîp nan leh vote zawn nan an ti vel mai mai zawk em ni tih hi ngaihtuah tham tak a ni âwm e.
A tlangkawmna
Greater Mizoram chungchang hi kan politician, NGO, ZORO, thutthlung fa, intizawlnei, pawlchhuak leh a hman hmanin kan aupui mai ṭhin niin a lang a; politician-te lah hian vote hmuh nan an tuipui chawp ṭhin nite pawhin a ngaih theih. Mahse, he thil hi a tak taka thleng turin han dah chhin dawn ta ila, thil harsa tak, lung bang sut ang a nih hmel. Ṭhenkhatin UNDRIP Article 25-te an ṭanchhan a, a ṭhenin Indian Constitution Article 3 an ṭanchhan thul. Mahse, hengte pawh hi a taka thleng tur chuan thil namênlo tak a ni.
UNDRIP Article 25 pawh hi ram bung khata cheng geographical area khata chengte tan chuan a taka tihpuitlin theih a ni a, Greater Mizoram tur erawh chuan Myanmar, Bangladesh international boundary bakah, state boundary Assam, Manipur, Tripura-te a khawih tel duah a ngai a; thil awlai a ni hauh lo.
Constitution Article 3-na lah hi Lok Sabha leh Rajya Sabha member tam zawkin an pawm tlan hnua tihpuitlin theih chauh a ni. LS leh RS-a MP pakhat ve ve chauh nei hian central sorkarah eng party pawh lal se, tu mah kan awihtir (convince) dawn lul si lo va. June 30, 1986 zana Pu Denga rawtna an ben persak danah pawh khan central sorkar khan game a play nalh hle tih a hriat theih. Inremna thuthlung siam hnuah kum 37 a liam tawh a, Constitution Article 3 hi tihhlawhtlinna hun chu a awm tawhin a lang; mahse, tun thlengin rawtna thlen ngam pawh an la awm lo chu a nih hi! Rawtna hi awm dawn pawh ni se, Assam, Tripura leh Manipur-te a khawih dawn a, anni tan Mizoram geographical area tihzauh nan engti kawng mahin an ram sah thlak an phal dawn lo.
India hian Myanmar leh Bangladesh ramri sawi ṭhiat turin bei ta se, India hian Myanmar leh Bangladesh sorkar a do phawt a ngai ang. Kum 2007-a Pu L Malsawma Colney-a’n Greater Mizoram map a ziah ang phei kha chuan demand siam ve ta ila phei chuan buaina zakhua mai a ni ngei ang.
Chuvangin, Greater Mizoram hi nghahhlelhawmin sawi nuam hle mah se, mahni insaipukna satliah mai niin a lang. Chu ai chuan, khawvel hmun tina cheng Zo fate, Zo hnahthlakte thinlung daidanna lian tak la awm hi sawi ṭhiah a, ‘Zo fate inpumkhatna' tih thupui hmanga inpumkhatna tluantling neih hi a hun tawh zawk a ni tih kan hriat a ngai. A nihna takah chuan kan ram hruaitu lute leh NGO, kohhran leh politician, zirlai pawl leh CYMA te pawh hian Greater Mizoram hi han tuipui chiam ṭhin mah se, a taka thil thleng tak tak thei a ni lo tih hi chu kan hre chiang tlang theuh awm e. Territorial boundary leh state boundary sawi ṭhiata Mizo (Zo hnahthlak)-te rorelna pakhat hnuaia awm tur chuan thil thleng thei lo hulhual a ni tih hi kan hriat a ṭha hle.
Chuvangin, a pawimawh ber zawk chu, khawi kipah pawh Zo fate hi awmin cheng ila, kan awmna hmun apiangah Mizo nihna leh Mizo ze dik tak hi hloh lovin vawng nung reng ila, inpumkhatna tak tak neiin kan thinlung hi nghet takin inzawm ni se. Chi bil inthliar hranna leh interek hranna rilru hi dah bovin, inunauna tak tak neiin inzawm khawm ila, khawvel pum huapin Greater Mizoram chu kan nei thei mai dawn zawk a ni.
- Dr. C. Lalrampana