Written by
Commissioner Lalkiamlova

EI LEH BARA INTODELH, MAITE KHUA

A pian chhuah dan leh a luah hmasatute: Mizoram thingtlang khua kan tih zingah hian Maite khua tluka ei leh bara intodelh hi awm chuangin ka ring lo. Ram buai laia an tuar dan leh khaw khawm dan pangngai ni lo, inkahna avanga sipai thinrimin an khua leh an thil neih zawng zawng hal faisak kelh a, hak thlak pakhat te mah nei lova, khaw pahnih kal kana hruai khawm an ni tih hretu chuan hetia an intodelh leh thei mai hi mak ti lo fa an awm lovang. 

Maite khua hi kum 1720 – 1730 vela Lusei hoten Ṭiau lui an rawn kan lai a, an hmaa thlang lo tla hmasa Hmar (Hman lai chuan Hmarh an ti) ho khuate zinga pakhat a ni. Biate leh a chhehvelah khian eng emaw ti chhung chu an khawsa kual phawt a. Chumi hnuah ho khat chu Lalmanganu hovin Maite-ah hian an rawn tla thla a. Tun thleng hian an sulhnu hmuh tur a la awm a. ‘Lalmanganu Lawm rawih ni’ tih pawh Maite an awm lai a mi hi a ni. Maite khua hi khaw taimaa sawi reng ṭhin an ni a. Ei leh barah pawh Mizoram khuaah hian anni aia intodelh an awm bik lovang tih tur khawpa intodelh reng ṭhin an ni. 

Chhungkaw pakhat Pu Lalthuama te chhungkua chu buh sang thlo an tih ṭhin ang hi an ni a. Kum sawm chuang, kum tin buh phur za (ṭin 300) aia tam an thar a ni. Maite khua hi Ṭawi tlang chuan chhawrdawh khua anga sawi theih a ni a. Ei leh bar awmna khua a ni bawk a, Ṭawi tlang pukpui ṭanchhan a lo rem bawk nen, ram buai lai khan MNF sipai te pawhin Headquarters atana an hman nghal chat a ni. 

1968 March ni 20 khan Maratha sipai Major Tarmita, Mizo hmeichhe pawng sual ching, sual tak maia an sawi ṭhin leh a hoten Maite hi an tlawh a. An haw lam Tawizo khaw pana an kal chu MNF Ch Battalion, Lieut. Colonel Lianhnuna hovin Tawi Kurung bul Lei se kawta an chhuak lai bei turin an lo chang a. Hetih lai hi Ch Battalion hmun danga kal darh an awm avanga an tlem lai tak a ni. Mahse an channa a fuh em avangin an che ṭha hle a. Inkahnaa tel ve ngei Pu Tlangrema chuan “Section commander ka ni a, ka section chu panga chauh kan ni a. Kan han kap chiah chu an chiar nawk nawk mai a. Kan Battalion Commander te hi an inthlak hlim a ni a. A thar hming an la hre lo a ni ang, a hmasa zawk Lieut. Colonel Darkhuma hmingte an rawn lam lauh lauh ṭhin a. Anmahni infuihna ni ngei tur a ni, an hnam hming te chhalin ‘Marathi, Marathi’ an ti lauh lauh reng bawk a. Lei se kawt rawn chhuak hman kan channa aṭanga lang chu kan thianfai vek a. Keini lam hi thi kan awm lo va, kan zinga pakhat chuan inkah laklawh laiin ‘hei ka hliam a nia’ a ti lauh lauh a, mahse a bula mi chuan ‘a nat loh kha’ a tihsan mai a. Kan ṭanhmun a hlauhawm si a, in ngaihsak hman pawh kan ni lo” a ti. 

An inkah zawha an ralthuam lak theih theih an laksak hnu chuan tawih tlang lawn liamin an RV, Maite Fu huan bulah an inhmu khawm a. Maite an chhuahsan fel hmain sipaiho chu Helicopter-in an rawn in dah nghal zut zut mai a ni. Maite khua chu a na thei ang berin an hrem ta a. An mit hmuh ngeiah khua chu an hal ta hluah hluah mai a. Khaw hausa, buhbal ngah tih takah an buh zema buh han kang chim hum hum maite chu mittui nen an thlir a. Chutih laiin anmahni chu a pui a nawi, a tar a zurin, dam leh damlo pawh, ram lam panin pakhat te tea tlarin an kaltir a. Kawtchhuahah meipui an lo chhep a. A lo kal apiang chu an lo endik a. Kawr pahnih ha an hlihsak a, puan pahnih sin an hlihsak a, ‘ka chhar leh mai ang’ tih tur awm miah lo turin an bula meipuiah chuan an paih luh sak hmiah hmiah mai a ni. Puan thuah chu sawi loh, puan pahnih nei pawh awm miah lovin, nunau nen zankhuain ramhnuaiah an riahtir ta a. 

A tuk ni 21 khua a lo var chuan khaw dang pahnih kal kana Ruallunga hruai khawm turin an kawi liam ta duah duah mai a. An ril a ṭam a, an tui a hal a, an chau va; naupang, nausen leh tar te khawngaihna reng reng awm lovin an hruai a. An khaw pal tlang tur Mualpheng khua chuan an chanchin an hriatin an lainatin an khawngaih em em a. A khuain ruahpuivanawn sur hnuaiah thingpui an lo lumsak a, ei tur siamin an lo hmuak a. Mahse Sipaiho thinrim chuan eng mah eia in an phal lova, thingpuite chu an leihbuaksak vek a. Ruahpuivanawn sur avanga Mualphenga riah mai an dil pawh chu engah mah ngai lovin an liam luih pui leh ta a. Eng emaw chen an kal hnu chuan ruah sur nasa lutuk avanga sipaiho tan ngei pawh kal a harsat tak avangin Mualphengah chuan an letpui leh ta a ni. 

A tuk leh ni 22 March-ah chuan an dahna tur Ruallung khua chu an thleng ta a. Ruallung khawtlang hian, lo tuamhlawmin an theih ang angin ei tur leh silh leh fen tur an lo ngaihtuahsak a. Hnatlanga an In turte saksakin, thingzai in nuam taka khawsa ṭhin kha, râp inah an awm ta far mai a, lungawi a va har dawn em! Kawng dang a awm si lo. Ruallung aṭang hian pan tur neite chuan an chhungte an pan darh ta chum chum mai a. A tam ber chu Aizawlah an lut thla a, sawrkarin Bethlehem vengah Maite vengte an lo siamsak a. Mahse, chutiang hun harsaa pawh chuan mi taima, mahni intodelh tum tlat khua an nih avangin harsa tak chungin an awmna hmun ṭheuhvah an thawh tur hmuh ang ang an thawk a. Tam leh tlakchham avanga thi em awm lovin an khaw chhuak thei a. 

Kum 1971-ah chuan sawrkarin mahni khuaa luh phal a nih thu an puang a. Kum li lai an rauhsan Maite khuaah chuan lut leh turin an inbuatsaih sauh sauh a. Anmahni lo dawngsawngtu Ruallung khaw mite chuan lo ṭanpui ṭha hle mah se, mahni thawhchhuah ringa intodelh, tu khua maha pùr chaw ngai lo, rethei bakberh a, inhlawh fa chawpa pur phura an buai an buai mai chu an ning tawh. Paho chu inhlawmkhawmin, ‘ka tum nge ruh sa ruh,’ tiin bungbel leh riahchaw nena inphur bawrin 1972 vahsàn lak lai chuan kum li chhung lai tuma zawh tawh loh, kawng ping vek tawh chu sat chawpin, an ngaih em em Maite khua chu an lut leh ta a ni. Kawng chauh a ni lo, an khaw chhung, khua tih pawh hriat tawh loh khawpa ram hnuaia lo chang tawh chu an sam chhuak leh ta a. Khaw inlungrual an nihzia a lang chhuak, tu ma'n mahni in tur sa hmasa lovin Presbyterian Biak In hmun hluiah chuan báwk khawhin In sei pui mai, mi tam tak khawsak theihna tur an sa a. Chuta ṭang chuan an ram tuk tur an rel a, thlawhhma an la ṭan leh ta a ni. A kum leh 1973-ah chuan nu nau nena lutin In za lai an lo ni chho leh ta a. 1974-ah phei chuan school te pawh an hawng ṭan leh ta a; chuta ṭanga pung chho zelin tunah chuan In 224 lai an lo ni leh ta. 

Ei leh bara intodelhna lam:
Mizoram buai hma khan Maite khua hi khaw intodelh, pùr chaw ngai lo, khaw dangte pùr chawk ṭhinna khua an ni ṭhin a. Khaw taima in leh lo pawh nei ṭha, an khaw chung ngaw Ṭawi tlang pangah chuan Bul thing a tam em em mai a, chung chu zaiin in tin tih theih thingzai inah an awm a. Khaw ṭhenawm chuan ‘Maiteho chu Bul kawrawngah an awm’ kan ti ṭhin. Khuaah motor a luh loh avangin in chung tur rangva te chu Chhingchhip aṭanga kova phurh thlen ngai vek a ni a. Chuti chung chuan rangva in a awm chuk mai a ni. ‘Maite khuaah chuan mi thatchhia a awm theih loh vang’ tih tur khawpin an taima tlang a ni. Khaw chhungah tui tlan tur an neih ṭhat loh avangin Zo tui, Ṭawi tlanga mi chu 1955 aṭang daih tawh khan mau zawmkhawmin an lo la tawh a. Mau hi rua leh thing tuk khuarin an thlak leh a. Chumi hnuah 1959-ah khan thir pipe-in thlak a ni leh ta a, heng pipe te hi Kulikawn, Aizawl aṭangin ko ngata an put thlen a ni. 

Lal lal lai aṭanga khaw taima leh intodelh khua ni ṭhin kha, hetia Bawk khawha khua din a nih leh hnu pawh hian, an mize ngai kha an chhawm nung chho zel a. A hma kum lawka an retheihzia leh hrehawm tam tak an tawrhnate kha hliah khuh a lo ni leh ta a ni. An taimaknate avangin malsawmna an dawng a. A hma kum lawka thawmhnaw hak thlak tur pawh nei lo khawpa sawisak retheih kha Kum 1980-ah chuan sawrkarin Buh thar tam Certificate leh Lawmman Tangka fai Rs. 2,000 (Sanghnih) an hlan a. Hemi hmang hian a lawmna pawh khawtlangin ruai nen siam a ni. Kum 2007 Mautam ṭam a lo thlen pawh khan, Buh chi ṭin 200 chuang Mizoram sawrkar (Agriculture Department)-ah an chhung lut ta hial a ni. Chu mai chu ni lovin, Buh chi zawng khaw tam tak an lo kal a. Chung zingah chuan Zote South Branch YMA chu, Buhchi ṭin 80 lai thleng tumin an lo kal a, Maite Branch YMA pawhin theihtawp chhuahin an lo buaipui a ni. Thenzawl khua aṭang pawhin Motor (Pick-Up) nen buhchi dapin an lo kal a; ṭin 70 chuang lai an lo hmuhsak bawk. Tun hma ang bawkin Buh leh balah khaw intodelh leh khual aṭang pawha pùr chawkna khua a ni leh ta a ni. 

Tunah hian In 224 an ni a, ei leh barah an intodelh chauh a ni lo va sawhthing leh thlai danga an lakluh hi a nuai tela chhiar tham a ni. Silchar kawng pin avanga mangang mai tur khua an ni lo. An ram Lo neih theih zàu zawng zawng Motor kawngin an sial pawh vek tih theih a ni ta a. Lirthei chi hrang hrang bakah In 224 khuaah hian Two Wheeler 250 a awm a ni. An VCP Pu Zuala Khawlhring  chuan, “Kan ṭhalaite an taima em em a, nula tlangval an inláwm a, an hnathawk tur feh kawngah hlim em emin two wheeler-in an inphur liam zung zung mai a, hnathawh hi nuam an ti a ni,” a ti. Maite khua hian Zoram mipuite hi kan taimak phawt chuan ei leh barah kan intodelh thei a ni’ tih hi min zirtir a. BPL leh AAY buhfai man tlawm leh ni za inhlawhnaa innghata lungmuanga ṭhut tum ngawt lovin, mahni thawhchhuah ngeia kan intodelhna tur rahbi tuk ila. Kan zoram leilungah ngei hian kum khat ei nei ni mai lovin, dinhmun ngelnghet tak siam i tum ṭheuh teh ang u.