Written by
- Laiu Fachhai

Raltlan awm hlente (Refugee settlers)

Indona leh chhan dangte vanga raltlante hi chi thuma ṭhen theih a ni. Chi khatna chu–an ram tlansana ram danga raltlante (refugee) an ni a; hetianga raltlante hi khawvel pumpuiah mi nuai 430 aia tam an awm mek awm e. Pahnihna chu IDP (internally displaced people) an tihte hi an ni a, anmahni ram chhunga raltlante an ni. Khawvel pumpuiah IDP mi nuai 630 aia tam an awm mek. Chi thumna chu–politics thila ram danga sahimna leh humhimna zawngtute (asylum seeker) an ni a, heng ho zingah hian refugee-a awm mekte pawh an tel; asylum seeker-te hi khawvelah mi nuai 70 vel an awm ve mek a ni.

Mizoram dinhmun aṭanga thlir a nih chuan, Manipur buaina avanga India state dang Mizoram lama rawn raltlante hi IDP-te kan ti thei ang a, Myanmar leh Bangladesh buainate avanga rawn raltlante hi refugee-te chu an ni deuh awm e.

Raltlan tam zawk chu an ramah remna leh muanna a awm leh hnuah pawh an let leh tawh chuang lo a; an raltlanna ramah awm hlen an tum ta zawk a. Thuthlung Hlui (BC) hun laia Babulon leh Persia ramtea hnawhchhuah leh vahvaihtîra awm Israel fate pawh kha Ezra leh Nehemia te hun laiah khan an ram Israel ramah kir lehna hun remchâng awm mah se, kîr tawh lo an awm nual a ni. AD hun a lo inher a, Israel fate chu khawvel ram hrang hrangah an raltlan leh a. Kum 1948-a Israel ram din leh a nih khan kîr lehna hun remchâng awm mah se, kir leh ta lo Israel fate khawvel ram hrang hrangah tam tak an awm. Tunlai khawvela raltlante pawh chutiang tho chu an ni a, a tam zawk chu an ramah an kir leh tawh lo ang. Mizoram buai lai pawh khan mi eng emaw zat chu Myanmar lamah an raltlan a, Myanmar rama awm hlen ta tam tak an awm.

India-in zalenna a hmuh kum (1947)-a India leh Pakistan ṭhen hran laia buaina chhuakah khan East Pakistan (tuna Bangladesh) Hindu tam tak chu India lamah an rawn raltlan a, Tripura, Assam leh Meghalaya-ah awmtir (settle) an ni. Bangladesh zalenna sual lai (1971)-ah khan tam tak an rawn raltlan leh a, Tripura, Assam leh Meghalaya-ahte awmtir an ni leh bawk. Bangladesh raltlante khan an ramah remna leh muanna a awm hnuah pawh kir leh tawh lovin an raltlanna India-ah an awm hlen ta a ni.

Tichuan, Tripura-ah chuan a ram leilung fate aiin raltlan awm hlente an tam zawk tawh a, Tripura state sawrkarna siamtu ni zelin, thuneihna leh thiltihtheihna chu raltlan awm hlente kutah a awm tawh a ni. A ram leilung fate chu anmahni ram ngeiah thuneihna leh thiltihtheihna nei lo mi tlem zawk (powerless minority) an ni tawh. Meghalaya leh Assam-ah pawh raltlan awm hlente’n economic power an nei tawh a, eng emaw chen chu political power pawh an nei thei tawh a ni. Hetiang dinhmuna an awm ve mai hlauhthawnna avangin ram leh hnam tam takte chuan raltlante, a bik takin hnam dang raltlante chu an ramah awmtir an ngam lo.

Mizorama raltlante dinhmun lamah lut ila. A hmaa Myanmar buai hun laiah khan eng emaw zat raltlante rawn lut mah se, tun hnaia Myanmar, Bangladesh leh Manipur buainate, a bik takin Myanmar buaina avanga raltlan kan neihte hi raltlan kan neih tam ber ṭum a ni awm a, mi 40,000 vel an rawn lut tawh awm e. Hmun dang leh ram danga raltlante ang bawkin, Mizorama raltlante zingah pawh hian an ramah remna leh muanna a awm leh thei a nih chuan let leh duhte an awm ang a, ṭhenkhat erawh hi chu an let leh tawh kher lo ang.

Tripura, Meghalaya leh Assam ramtea raltlan awm hlente leh Mizorama raltlan awm hlente dinhmun erawh chu inan lohna an nei. Tripura, Meghalaya leh Assam ramtea raltlan awm hlente chu hnam dang mi an ni deuh vek a, chuvangin, raltlante’n a ram leilung fate an chîmral hlauhna chu hlauh tur dik tak a ni. Mizorama raltlan awm hlen turte erawh chu kan chhung leh khat laina te, kan hmelhriatte leh kan ṭhian te, kan chipui te, kan hnampui te, kan Kristianpuite leh ṭawng khat hmang kan ni hlawm avangin, Tripura anga hnam dang raltlante’n min chimral ang tih hlauhthawnna tur a tam lo ang.

HmanlaiaChin-Kuki-Lushai hnamte an tih ṭhin India hmarchhak leh Myanmar rama cheng tlangmite hi British rorelna hnuaia kan awm hma, pipute hun lai leh British rorelna hun lai aṭang tawha inpêm tawn ṭhin hnamte kan lo ni a, kan pêmna khua leh ram khua leh tui kan ni nghal mai ṭhin. Mizorama chengte hi khawchhak lam aṭanga thlangtla vek kan ni a, thlangtla hmasa leh hnuhnungte kan ni. Keimahni duhthlanna vang ni lovin, British, India leh Myanmar sawrkarte’n anmahni thu thuin chhûl khat chhuakte ram hrana min ṭhen darh vek a nihzia kan awmna ram ṭheuha sawrkarte chuan hriatthiamna sang tak min neihsak a ni ngei ang. India leh Myanmar ramte’n zalenna an hmuh hnuah pawh, India leh Myanmar sawrkarte chuan ramri bula awmte zalên taka intlawhpawh theihna free movement regime (FMG) min siamsak a ni.

Chu chauh a ni lo; India leh Myanmar ramte zalenna an hmuh hnuah pawh kan la inpêm tawn zel a ni. India aṭanga Chin-Kuki-Lushai hnamte Myanmar ram Chin State leh Kale Kabaw Valley lama pêm chhote chuan an pêmna khua leh ram khua leh tui an ni ve mai a, Myanmar aṭanga India ram Mizoram state leh Manipur state lama rawn pêm thla Chin-Kuki-Lushai hnamte pawh an pêmna khua leh ram khua leh tui an ni ve mai ṭhin. Chutiang bawkin tun hnaia lo raltlante pawh hi lêt leh tawh lo a, Mizorama awm hlente chu zaa za kan mi leh sa ni thei turte an ni. A lehlamah chuan a hnam anga kan tam zawkna tur leh kan chak zawkna tur a ni thei hial ang. Dan leh hraite a inthlak zel a, computer leh digital khawvel a nih tawh avangin a process erawh chu hmânlai ang khan a awlsam tawh lo mai thei.

Chutih rual chuan, Zawlnei Jeremia’n Babulon rama Israel fa saltângte hnenah, “Sala ka tirhna che u khawpui ṭhatna zawnsak u la, LALPA hnênah dîlsak rawh u. Chu ram hmuingîlna zâr chu nangni pawhin in zo ve dawn si a,” (Jer 29.7, Mizo CL Version) a tih angin, Mizoram lama rawn raltlan kan unaute hian let leh tur an ni emaw, awm hlen tumte an ni emaw, an awmna veng, khua, district, state leh India ṭhatna tur an zawn ve a ṭul ang.

Hei hi raltlante’n an raltlanna khawtlang leh ram ṭhatna an zawn turte leh an zawn dan turte chu a ni:

1. An awmna veng, khua, district, state leh India tan ṭawngṭaiin an thawh hlawk tur a ni.

2. Kawng engkimah awm dan thiam a, sawrkar dan leh hrai an zawm tlat tur a ni.

3. An mikhualna khua leh ramah thil sual an ti tur a ni lo.

4. Hna an thawh chuan rim leh rinawm takin an thawk tur a ni.

5. Awm hlen tumtute phei chuan an awmna khua leh ram atan mi ṭha ber nih an tum tur a ni.

6. Mithiam an ni emaw, milian an ni emaw, sum nei an ni emaw, foreign-a sum nei chhungte leh ṭhiante nei an ni emaw, an chapo tur a ni lo.

7. Ruihhlo leh ruih theih thilte an rawn luhpui tur a ni lo a, zu ruih, buaina siam, tualthah, pawngsual, rûkrûk, etc. te tih an ching tur a ni lo. “Mizoram khua leh tuite paw'n thil an tisual ve tho alawm,” tiin an thil tisualah hriatthiamna an beisei tur a ni lo.

8. Mi ṭha leh mi rinawm nih hi Mizoram leilung fate atan pawh beisei leh phût a ni a, raltlante aṭang phei chuan beiseina leh phûtna a sang bik a ni, mikhual an ni rih tlat si a.

9. Anmahni ṭhatna tur, hlâwkna tur leh foreign lam an kal theihna tur atan chauhin an chipui Mizoram khua leh tuite hi min hmang tur a ni lo.

10. Keini’n unau leh Kristian hmangaihnain kan hmangaih ang hian, anni pawhin unau leh Kristian hmangaihnain min hmangaih let ve tur a ni. Chuvangin, thil ṭlo leh nun dan ṭha lote an rawn luhpui tur a ni lo.

11. Harsatna leh buaina thlentu ni lovin, ṭhatna leh malsawmna thlentu nih an tum tur a ni.

12. Mizorama raltlan awm mekte zingah hian Chin politics-a hruaitute pawh an tel ve a; inpumkhat tura an awmna district leh state hruaitute’n thurawn an pek leh an duhsaknate zah thiamin, an ngai pawimawh tur a ni.

Raltlante chuan an awmna khawtlang leh ram ṭhatna turte zawng se la (Jer 29.7), a ram leilung fate pawh Lal Isuan, “Tih tak meuhin ka hrilh a che u, heng ka unau tê berte zinga mi pakhat chunga in tih chu ka chunga ti in ni,” (Mat 25.40) tia a sawi angin, kan ram lama rawn raltlan kan unaute chungah ṭhat kan chhuah ṭhin ang khan chhuah zel ila, an tan beiseina leh thlamuanna nih i tum ang u. Chutichuan, Mizoram leilung fate leh raltlan kan unaute chuan hlim leh him tlangin kan awm ho thei dawn a ni.

- Laiu Fachhai