Written by
- Lalsangzeli
Khawlailung Bunghmun Veng Contact: 8974303785

Ayurveda hmanga hriselna - mi tin tan

Ayurveda hi hriselna leh damdawi lama hma kan sawn theihna tura thil ṭangkai tak a ni a. Ayurveda tih thumal hi Sanskrit ṭawng aṭanga lak chhuah niin, 'Ayur' chu nun, nunna, dam reina tihna a ni a, 'veda' chu hriatna, science finna tihna a ni. Tichuan, Ayurveda awmzia tak chu ‘The Science of Life’ emaw ‘The knowledge of Longevity’ emaw tihna a ni.

Ayurveda chu thing leh thlai aṭanga ramhmul damdawi an siam chhuah hmanga damlo, natna neite enkawlna mai bakah, hrisel leh dam ṭha lai rengte pawh an hrisel zual zel theihna tura inzirtirna hi a ni. Hei hian taksa, rilru leh thlarau lam hriselna vawn ṭhatte a kâwk. Kan thlarau nun a dik loh chuan kan nun ram a chau a, taksa hriselna pawhin a tuar phah ṭhin. Chuvangin, kan taksa leh rilru chauh ni lovin, kan thlarau nun hrisel tura theihtawp kan chhuah a pawimawh. Thlarau nun a hrisel na nâ nâ chuan rilru leh taksa hrisel tura beih pawh a awlsam a rinawm. Taksa, rilru leh thlarau hriselna hi thil inzawm tlat a nih avangin pakhat a filawr lutuk bik emaw kha a fu lo va, kan kal kawptir thiam a pawimawh.

Hriselna chi hrang hrang vawng nung tur chuan ni tina tih tur leh tih loh tur tam tak kan zawm ngai a awm. Ṭhenkhatin kan hriat ṭhan tawh, a ṭhenin kan la hriat loh avanga kan ngaih pawimawh tawk lohte pawh tam tak a awm thei awm e. Kan nunna hi Pathian ta a ni a, a thu thu a ni. Mi tam tak hi chuan kan nun dan kan uluk peih loh avanga kan dam chen tur pawh phak ta lo kan awm ṭeuhin a rinawm. Chuvangin, kan ei leh in chungchangah emaw, kan nunphung hrim hrimah hian inkaihhruaina ṭha kan mamawh khawp mai. Ayurveda hian hriselna ṭha ber leh dam rei theihna tura inkaihhruaina min pe a, rilru leh taksa hrisel nei tura kan nunphung, ei leh in uluk te, taksa sâwizawi pawimawhna leh insawi zawi dan tur min zirtir a. Tin, a thlawna inentirnate min buatsaih-sakin, kan hriselna dinhmun en fiahin, a thlawnin damdawi an la sem leh zel bawk.

Damdawi ṭhenkhat leh doctor ṭhate chu kan ban phakah an awm lo fo ṭhin a. A ṭha hre reng mah ila, kan sum leh pai dinhmunte’n a phak lo fo bawk. Kan nâ a, kan dinhmun kan thlir a, kan rilru a buai a, a mangang ṭhin a ni. He thil erawh hi chu mi tinin awlsam taka kan hmuh leh hman theih mai turin kan bulah thil ṭha tak tak min chhawp chhuahsak a ni ber mai.

India sawrkar pawhin ramhmul damdawi siam leh hman uar a ngai pawimawhin he lama ṭan la turin kum 2000 khan National Medicinal Plants Board a din tawh nghe nghe a. Mizoramah pawh ramhmul, hnim leh hnah aṭanga damdawi siam chu mipui ngaihsan a hlawh chho ve zel a ni.

World Ayurveda Day hi kum 2016 aṭanga hman a ni a, kum tin thupui neiin October thla chawhnu lamah emaw, November thla chawhma lamah emaw hman a ni ṭhin. Nikum 2023 thupui atan ‘Ayurveda for one health. Ayurveda for everyone on everyday’ tih hman a ni.

Hmarchhak biala ramhmul damdawite zir chiang a, awlsam zawka siam leh thehdarh a nih theih nan North Eastern Institute of Folk Medium hi India sawrkarin kum 2008 khan a din a, hei hian hmarchhak bial mipuite chauh ni lovin, ram puma ramhmul damdawi zir mite tan remchanna thui tak a siam mek a ni. Mizoramah pawh Forest Department chuan hmun hrang hrangah YMA park-te a din a, community reserve din belh zel turin cheng eng emaw zat an ruahman nghe nghe.

NEIFM Director Pu Otem Dai, IAS pawhin, "Ramhmul damdawite hi allopathy damdawia tihdam theih loh natna hrang hrangah hman ṭangkai a nih mai bakah a hlauhawm loh," a lo ti nghe nghe a. Chutiang taka kan mi thiamte leh kan India sawrkar pawhin a ngaih pawimawh chu engtin nge mi tin tan a lo nih theih mai dan ni ang le? Kawng hrang hrangin i sawi leh dawn teh ang.

Khawvel mihring tam zawk hi hrisel leh dam rei duh deuh vek kan nih a rinawm. Mahse, hrisel lo kan tam em em mai si hi eng nge a chhan ni ang? Kan ni tin hun hman danah hian tih fuh tawk loh deuh kan neite a ni mai thei. Kan tunlai dinhmun han thlir ila, chhun leh zan pawh thliar hrang lem loa a rem dan dana hun hmang mai mai hi kan tam tawh em em a. Pathianin chhun chu hna thawhna atan, zan chu kan taksa hahchawlhna atan min pek tih lam pawh kan rilru hian a ngaihtuah pha meuh tawh lo. Hei hian kan nunphung a khawih buai a, kan hriselna a nghawng nasa thei em em a ni.

Ayurveda chuan mihring hi hma tak, ni chhuah hma minute 45 vela thawh hi a hrisel a, stress leh lungkham chi hrang hrang lakah min veng a ti a. Chumiin a ken tel chu mut hma leh mut ṭhat a pawimawh tihna a ni. Kan men rei a, kan mut ṭhat loh chuan thawh hma a har a, kan tho nuam thei lo. Mut ṭhat leh ṭhat loh kar hlatzia hi kan hriat a rinawm. Zana kan mut tlem chuan zing kan tho hi kan rit lûk a, lu a hai bûr a, pumin a ngeih lo va, luakte hi a chhuak deuh hlui mai ṭhin. Ṭhenkhat phei chu kan tûm deuh bûr ṭhin kha. Mut ṭhat hi hriselna atana pawimawh berte zinga mi a ni. Chutih rualin, mut nasat leh lutuk te, chhuna mut erawh a lo ṭha chuang hauh lo. Chhuna kan mut nasat chuan kan lu a ritin kan zawi lûk a, lu nâ neih a awl em em. Chuvangin, a hun taka mut a, a hun taka thawh hi hriselna a ni. Chu chu Ayurveda pawhin a tum ber a ni bawk.

Taksa sawizawi hi hriselna atana thil pawimawh em em mai a ni a; kan dam chhung a pawt sei thei hiala sawi a ni. Kan taksa kan sawizawi ṭhat chuan min tizângkhai a, min ti harhvâng ṭhin. Zing lama tho thei lo tak tak, tlai lam leh zan lama taksa sawizawi ṭhinte pawh kan awm a, tih loh ai chuan a ṭha lutuk ang. Amaherawhchu, ayurveda chuan zing kar hma takah, khaw thian ṭhat lai ngeia insawizawi hi a ṭha ber niin a sawi. Chaw pai ṭawihna a tichak a, thau chhia a paih a, taksa tan a ṭha em em a ni. Hah leh lutuka taksa sawizawi erawh a ṭha chuang lo a, kan hah leh lutuk chuan taksa a chau a, thawhah, khawsik leh khuhte a siam thei a; chuvang chuan, kan thil tih reng reng a chin tâwk kan hriat a ngai a ni.

Thil bawlhhlawh, ṭawp leh natna hi thil inrem deuh mai a ni a, chutiang bawkin thil fai leh hriselna hi inzawm tlat a ni kan ti thei awm e. Chutianga kan invawn faina ṭhin zinga mi pakhat chu inbual hi a ni. Ayurveda chuan inbual hi hriselna atan thil pawimawh berte zinga mi niin a sawi a; zing kar chaw ei hmaa inbual hi a ṭha a la tih deuh kher lehnghal. Chu chuan kan chaw pai ṭawihna a pui a, kan ei zawng zawng kan pai ṭawih hma bik dawn a ni. Kan pum puarte pawh a nuam sawt dawn a nih chu. Chaw ei khama kan inbual erawh chuan kan chaw pai ṭawihna a tibuai ang a, pum puar nuam lo êl ûlte a awm thei a ni. Kan hrisel zawkna atan kan inbual hun pawh insiam rem thiam a ṭul awm e. Tin, kan inbuala kan tih tel ṭhin chu lu sûk a ni a. Mi thiamte chuan lu sûkna atan tui lum hman loh tur niin an sawi a, tui luma lu kan sûk chuan sinus a siam thei a, lu leh mit tan a ṭha lo. Chuvang chuan, lu leh nghâwng hnuai lam atan chauh tui lum hman ṭhin tur a ni.

A dawt lehah chuan, hriselna ṭha nei tur hian chaw ei ṭhat te, chaw ei dan dik te, a tâwk chauha eite hi a pawimawh em em. Tunlaiah nepnâwi leh frozen food leh thil dang chi hrang hrang, taksa tana ṭha ni lem lo kan ei nasa em em tawh; hei hian chaw min tiei mumal lo ṭhin a, a ṭha lo em em. Ni tin chaw vawi thum kan taksa mamawh tâwk chauhin ei ṭhin tur a ni a, ei tlem leh lutuk emaw, ei tam lutuk emaw a ṭha chuang lo. Duh hun huna chaw ei te, rang leh hmanhmawh lutuka chaw ei te, chaw dai leh ṭhing lutuk eite hi taksa tan a hrisel lo a, tih loh atan a ṭha khawp mai.

Zir mite chuan, "Kan pumpui hmun thuma ṭhena hmun hnih hi thil sa khalin a khat tur a ni a, hmun khat erawh chu boruak khawl khawmna atan dah awl tur a ni," an ti. Boruak awmna dah âwl hian chaw pai ṭawihna a pui a, pai ṭawih a awlsam phah a, chuvang chuan puar lutuk hmaa kham mai ṭhin hi hriselna atana ṭha tak, pawisa chawi ngai miah loa kan tih theih a ni. Chhun hi chaw pai ṭawih theihna chak lai ber niin an sawi a; nepnawi danga inhnangfâk mai lo a, chhunah pawh chaw ei hram hram zel hi thil ṭha tak a ni.

Heng bakah hian ha nawh te, lei tih fai te, hnâr thlawr, kam ṭhuah, tui lum emaw chhawchhi hriak hmuam, herbal tel mit dumna hmanga mit dum leh damdawi khu hîp luhte pawh a tih zat tur mi thiamte sawi ang thlapa kan ti thei a nih chuan kan natna tam tak, heng–lu na chi hrang hrang, beng kiu, mit ro, ka nâ, mit natna chi hrang hrang, nghâwng nâ atante a ṭhat mai bakah, ka chhung hrisel leh rimtui neihna atan leh mit chakna atan te, khaw hmuh fiah nante a la ṭha tel zel. Zûk leh hmuam, ruihhlo laka fihlim hi hriselna atana pawimawh berte zinga mi a ni bawk.

Kan sawi takte hi kan tih mai theih, hmunpui pan kher ngai lo, damdawi man to tak tak ei kher ngai loa hrisel theihna leh kan natna tam tak tih damna ṭha em em a ni. Heng bakah hian damdawi hmanga inzût leh ramhmul damdawi ei te, a chhum tui in te, kan na laia bela tuam hnante pawh ayurveda-in a tumte zinga mi a ni a; kan chhehvela kan hmuh mai theih hman ṭangkai tur tam tak kan nei. Hei bakah hian damdawi atana inenkawl nan, ei mai theiha lo buatsaihin, a thlawnin lak theih a la ni zelte hi a va ṭha tak em!

Mi retheite pawhin kan tih theih leh hman theih, mi hausa leh thil ti thei tan pawha ṭha em em si, mi tin huap, hriselna tur thil ṭha chi hrang hrang Ayurveda-in min chhawpsak hi kan va vannei em! Kan natna tam tak hi chu keimahni insiam chawp a ni a, kan invên leh tih tawp theih an ni tih hriain, ei tur ṭha, ei dan tur dikin ei ila, nun dan phung dikin nung ila, Pathian ṭihna nen kan theihtawp chhuah ila, tumruhna leh chhelna nen, mi tin ban phak ayurveda hmang hian mi hrisel, chhungkaw hrisel, khawtlang leh ram hrisel i siam ang u. 

- Lalsangzeli,

Khawlailung Bunghmun Veng

Contact: 8974303785