Written by
- ZOLIANSANG TLAU

ZIR TAWP NI A AWM LO VE!


“Anyone who stops learning is old, whether at twenty or eighty. Anyone who keeps learning stays young. The greatest thing in life is to keep your mind young” – Henry Ford

Education hi Latin tawng 'educare' tih leh 'educere' tih atanga lak niin an hria a. Educare tih chu : enkawl (to bring up), chawm (to nourish) tihna a ni a; Educere tih chu : hmalam pan tura hruai (to lead forth), la chhuak (to draw out) tihna a ni. Mi thenkhat chuan Latin tawng tho 'Educantum' tih atanga lak niin an hre bawk a. Chu chu 'E' leh 'Duco' inbelhbawm, 'E' chuan a chhung atanga pawn lam panna chet sawnna (a movement from inward to outward) leh 'Duco' chuan hmasawn zel emaw hmalam pana a dawta kal zelna emaw (developing or progressing) tihna a ni a. A awmzia chu Education chuan zirlai emaw naupang emaw chu a zia, nungchang leh nungphung kim taka tihhmasawn tura chawma enkawl a tum ti ila a dik thei mai awm e. Hei bakah hian 'Education' chu Sanskrit tawng 'Shiksha' leh 'Vidya' tih atanga lak niin, 'Shiksha' tih hi 'shah' tih atanga lo kal a ni a, khuahkhirh turin emaw thunun turin emaw (to control or to discipline) tihna a ni a. 'Vidya' hi 'Vidh' atanga lo kal niin, hre turin (to know) tihna a ni. Sanskrit tawng atanga 'education' tih chuuan hriatna min pek leh mahni inthunun theihna min pek a tum kan ti thei ang.

Eng pawh ni se, education chuan"thil zirtu emaw naupang emaw chu amaha theihna awm pho chhuah sak leh tihmasawn sak leh puitling tura enkawl" hi a tum tiin kan sawi thei ang a. Zirtu leh zirtirtu an awm a ngai tih a hriat theih bawk. ‘Education’ tih hi JF Laldailova chuan "inzirtirna" tiin a dictionary-ah a hrilhfiah a. "Zirtirna, inhrilhhriatna leh zir dan kalphung, a bikin sikul, college, university-a hriatna tihpun emaw thiamthil/thenthiam thil tihhmasawn emaw" tiin Oxford Learner's Dictionary-in a hrilhfiah bawk. Khi khi Formal Education mit atanga hrilhfiahna a nih hmel a, Non-Formal education mit atang chuan thil zirtu chuan a zirtirtu atan lehkhabu leh thil dang pawh a hmang thei ang, mihring tel kher lo pawhin.

Tun hnai deuh khan campany pakhat Vestige atanga pawisa la lut tam pakhat chuan education dah hniam ni awm takin BA chu 'Below Average' (vantlang hnuai lam) tiin a lam pum nia a hriat danin a sawi ta mai a. A pawi hle. Education-in a tum a man lo tih a chiang a. Sum neih tam, hausak ngawr ngawr hi zirnain a tum emaw ti pawl kan la chhuak zel mai thei. Heng zawng zawng hian education hriat fiah, hriat chian pawimawh zia a tarlang chiang tulh tulh zawk niin alang. Education chuan engkima hmasawnna min neih tira min pek a tum tih hi kan hriat a tha hle mai: Hmasial lo va mi hma ngai tur te, mahni inrintawkna nei tur te, zalenna nei tur te, ram leh hnam hmangaih tur te, khawtlang leh ram thatna tura mimal buatsaih te, kan chunga thil tha leh tha lo lo thleng lo dawnsawn thiamna te hi education-in a tum te vek an ni a, a tawi zawng chuan taksa, rilru leh thlarau tihmasawn hi a tum a ni. C. Vanlallawma pawhin "A hmasa berah chuan zir thiamna hian mi puitlingah min siam a tum a. Taksa leh rilru hi inrem thlap leh ziktluak taka thanlentir a tum a ni...zir thiamnain a tum chu mi tling lo leh tlaktlai lote mi tlaktlaia siam hi a ni bawk. Thiamna dik takah chuan nun dan tha hi a lo chhuak ngei ngei a...chu mai a la ni lo. Mi thiam chu a inthuam danah te, a thil eiah te, thurin mumal neih kawngah te hian a zir thiam hle a, amah tak erawh kha chu tihdanglam theih pawh a ni lo. A nun kha a nghetin a tak a, chu chuan a chenna khawvel chu a hneh zawk thin...Mi thiam chuan chiang leh thuk taka thil a hriat thin avangin ngaihsan tur leh ngaihnep tur a tehna pawh a danglam chawk." tiin a ziak (Thu leh Hla Thlitfimna Lam (Literary Criticism), Mizo Thuziak Thlan Chhuahte Bu Hnihna By Dr Laltluangliana Khiangte, 2016, p.286–288).

Bible-ah chuan,

"Remhre thinlung chuan,

Hriatna a dawng thin a,

Mi fing beng chuan,

Hriatna a zawng thin" (Thufingte 18 : 15) tih kan hmu a.

A chunga mi khi KJV-ah chuan hetiang hian a inziak a,

"The heart of the prudent getteth knowledge; and the ear of the wise seeketh knowledge (Mi fimkhur/thuhnu dawn thin thinlung chuan hriatna a nei a; Mi fing beng chuan hriatna a zawng thin)" tiin.

Good News Translation-ah thung chuan "Intelligent people are always eager and ready to learn (Mi fingte chuan zir turin phur tak leh inpeih rengin an awm thin)" tiin hriat thiam awlsam tak si, kan sawi tur thupui nena inmil thlapin a letling thung.

Yuval Noah Harari chuan, Medieval hunlaia Europe-ah chuan hriatna (knowledge) formula chu : Knowledge = Scripture x Logic a ni a ti a. Mite'n zawhna pawimawh chhanna an hre duh a nih chuan Bible an chhiar a ngai a, a chhung thu hre turin logic an hman a ngai bawk a ti. Scientific Revolution-in hriatna (knowledge) formula dang a siam chhuah chu : Knowledge = Emperical Data x Mathematics a ti bawk a. Mihringin amahah mahni inrintawkna a neih chuan hriatna formula dang a lo chhuak leh a: Knowledge = Experience x Sensitivity a ni a ti bawk.

Education tih hi zirna tih pawhin kan sawi thei ang a; zirna chu kan pian tirh atanga kan thih hma chhung zawng awh tur a ni a. Mi fing ni turin thil zir kan peih reng leh kan phur reng a tul hle. “Kum 20 emaw kum 80 emaw pawh ni ila, zirna chawlhsan apiang chu an upain an hlui thin; thil zira intuaihriam chhunzawm reng te erawh an lang tuai thin. kan nuna thil ropui ber chu kan rilru tih thalai reng hi a ni" tia Henry Ford-a sawi hi a pawimawh hle. Lengzem chanchinbu neitu leh editor ni bawk Vanneihtluanga hi kum 1957 khan a piang a, kum 1978 khan BA a zo va, lehkhabu a ziak nual a, essay/ articles pawh thahnem tak a ziak bawk. Tunah hian kum 67 a ni mek a. Thusawi tura sawm hlawh tak niin, midangte fuihna thu sawi thin a ni a, a bikin thalai lam programme-ah sawm a hlawh zual niin alang. Amah hi inzir reng mi a ni a, hei vang hian a kum tam tawh mah se, a rilru leh ngaihtuahna a la thalai a, a la thar reng tih a hriat theih. Revd Chuauthuama (April 1, 1947–January 4, 2024 ) pawh hi Synod hnuaia kum 2007 a pension hnuah pawh a thluak a la chawl tir mai lo va, August 13, 2013 atangin Vanglaini chanchinbuah huang neiin saturday tinin a thuziak kan chhiar thin a. Mahse, vanduaithlak takin January 4, 2024 khan kum 77 mi niin mual a liam ta a, a uiawm ngawt mai. Kum 70 chuang a nih tawh hnuah pawh thu a la ziak reng thei kha, mi inzir reng mi, lehkhabu chhiara in upadate reng mi a ni tih a chiang hle. Seventh-day Adventist kohhran Pastor, Pastor Thangpuimanga pawh hi May 27, 1926 khan Hliappui khuaah a piang a. Kum 90 a nih kum, kum 2019 khan 'Babulon Sakhaw Thuruk Puanchhuahna' tih lehkhabu a chhuah a, a thulakna han enin kum 80 pelh tawhah pawh inzirin lehkhabu a chhiar thin tih a hriat theih bawk. Rev. Zarema (1917–2008) pawh kha kum 1983-a Synod atanga a Pension hnuah daih, kum 2003 khan 'Kan Bible Hi' tih lehkhabu a tichhuak a, Mizo Academy of Letters-i'n kum 2003-a lehkhabu tha berah a thlang hial a. He lehkhabu a tihchhuah khan kum 86 a nih kum a ni nghe nghe. Kum 2008-a kum 91 ni-a a boral pawh khan a thluak a la tha hle niin an sawi a, tar at a nei lo niin alang, hetianga a awm theih chhan chu Pathianin hun a pek chhung khan inzir rengin hun a hmang a, a thluak chawlh tir lo vin lehkhabu chhiar leh ziah a ching tih a hriat theih bawk. A thih thawh hnu kum 2009 kuma a thuziak 'Pi Pute Biak Hi' tih lehkhabu an chhuah, kum 90 ral a kai tawh hnua a ziah-ah chuan Pathian awm ring lo Christopher Hitchens-a lehkhabu 'God Is Not Great' a mi (2007, p. 38 & 39) la chhuakin hetiang hian a ziak a: "Vawk hi mihring nen rannung dangte ai chuan kan lo inhnaih zawk a, a fin pawh mihring dawttu a ni. Kan DNA pawh a lo inhnaih khawp mai a, chuvang chuan lung chhunga thisen kal hawnga khartu valve chhia chu vawk lung valve hian an thlak..." tiin (Pi Pute Biak Hi, 2009, p. 29). Ani sakhaw puithiam-i'n Pathian awm ring lote lehkhabu thleng thlenga a chhiar peih leh kum 90 a nih kuma lehkhabu thar lam chhuak pawh la chhiar peih hi a entawntlak mang e. APJ Abdul kalam (October 15, 1931–July 27, 2015) pawhin "Ka lei zinkawng ka zawh chhung–ka naupan lai atanga tun thleng hian tawn hriat leh daih hriat danglam tak ka neihte ka ngaihtuah chiang a, tunah hian kum 80 chuang ka ni tawh. Khang kum zawng zawngah khan thil pawimawh tak ka zir chhuah chu, miin a nuna a thil tum chu tihlawhtling tura thawhrimna nen a beih a, a kalpui chuan hlawhtlinna chu bel chhunga sa ang a ni" tiin (APJ Abdul Kalam, My Journey, Transforming Dreams into Action, 2013, p.ix)-ah a ziak a. Shillong-a zirnain pakhata zirtirna hun a hman laiin a tlu thut a, a hnu rei lo teah July ni 27, 2015 khan kum 84 mi niin mual a liam ta a ni. Kum 80 a pel tawh hnuah pawh zirna in-ah naupang a la zirtir thin a nih chu! L. Keivom-i'n "Pawl sang, lehkha zir sang leh thiama indah, dikri sei pui pui nghawnga awrh ho hlei hlei hi kan ngaihtuahawmin ka hria. High School leh college kan kal lai pawha hriatna ngawpui luh chilh peih lo, mi kawitan zawn sa Notebook pan te hmanga inban kai ve tawk tawk te'n dikri kan han hum ve a, lehkha zir zo ta anga inngaiin, kan rizal chhuah ni atangin kan lehkhabute dah thain, zirna lamah chhuti kan la a. A then erawh hna kan hmuh ni atangin kan tum ram thleng taa inngaiin, hriatna leh thiamna um lamah chawlh kan la bawk a. Hriatnaa tuihalna leh riltamna kan hloh tial tial a. Kan hriatna zema kan lo khawl khawm sa lah tlan tham chu sawi loh, ekzam chhung pawh min daih fumfe si lo. A ni telin kan ro tial tial a, kan cher , kan khi a...Kan dai phak chin ang zia zelin thil kan thlir a, kan ngaihtuah a, kan hmu a, kan hre bawk a." tia a ziah kha a pawimawh mang e (Zoram Khawvel–8, 2002, 2020, p. 289 & 290).

Amah vek khan kum zabi sawm pathumna laia poet Jalaluddin Rumi hla:

"...I am born with wings

So, i am not meant crawling,

I have wings, i will fly

I will fly and fly" tih la chhuakin, "Education is the instrument that gives you wings to fly...The wings of fire lead to knowledge which will make you fly as doctors, or engineers, or scientists, or teachers, or political leaders, or bureaucrats or diplomats. Or you could walk on the moon, and Mars or do anything else you may want to" (Learning How to Fly, Life Lesson for The Youth, 2016, p. 3–4) tiin a ziak hial. Hriatna (Knowledge) chu thil thar ngaihtuaha siam chhuah thiamna (Creativity) leh dikna, felna (Righteousness) leh huaisenna (Huaisenna), (Knowledge = Creativity + Righteousness + Courage) inpawlhin a siam a ni a ti bawk. Tichuan, hriatna nei tura a sawi hrang hrang : Creativity, righteousness leh courage te chu a mal te tein a sawifiah leh bawk a:

Creativity

"Zirna chuan thil thar siam chhuah thiamna a pe a,

Chu thil thar siam chhuah thiamna chuan ngaihtuah thiamna-ah mi a hruai a,

Ngaihtuah thiamna chuan hriatna,

Hriatna chuan mi ropuiah.

Righteousness

Thinlunga dikna leh felnain bu a khuarna hmunah chuan,

Nungchang leh nunphung a mawi a,

Nungchang leh nunphung mawina avang chuan,

Kan chenna hmunah inremna a awm a,

Ram chu kawng-hmang neiin a kal a,

Kawng-hmang neia ram a kal chuan,

Khawvelah remna leh muana a thleng thin"

Dikna, felna neihna hnar a sawi bawk chu nu leh pate an ni a. A pawimawh ber chu zirtirtute an ni a, zirtirtuteah pawh Primary zirtirtute a ni a ti bawk.

Courage

"Huaisen taka thil danglam ngaihtuah ngamna,

Huaisen taka thil thar siam chhuahna,

Huaisen taka mite tlawhpawh loh kawnga kal ngamna,

Huaisen taka thil theih loh hmuh chhuahna,

Huaisen taka harsatna leh hlawhtling tura beih ngamna -

te hi thil danglam bik thalaite mamawh chu a ni.

Kan rama thlalaite'n kan thil tihna kawng engkima hlawhtlinna hmu tura huaisen taka beih chu tihmakmawh a ni" (Learning How to Fly, Life Lesson for The Youth, 2016, p. 6–7).

Tichuan, Amah vekin "Hriatna chu kan chenna hmunah, lehkhabu thaah te, zirtirtu leh kan chhehvela zir tura min nawrtu te leh kan mihring pui fel tak takte nena kan in hnim hnaihna atangin a neih theih a ni" a ti bawk (Learning Hoe to Fly, The Life Lesson of The Youth, 2016, p.7).

Tunlai khawvel mite chuan thil an dîl chhutin thil an chîk hle mai a, tu sawi nge, khawi lehkhabu a mi nge, eng nge a quality, a dik em, a rintlak (reliable) em, eng nge a tangkaina, tiin zawhna an zawt fo mai. Ni e, thil hre chiang tur leh thil nihna dik tak hre turin ngun taka ngaihthlak, zir chian a ṭulin a pawimawh hle. Chu mi hnuah zawhna kan zawh ṭhin a pawimawh a, a dawtah kan thil zir chhuah emaw kan thil hmuh chhuahte emaw chu thil dang nen kan khaikhin ṭhin tur a ni. Hei hian thutlûkna dik siamna kawngah min pui thei ang. Science pawh hi zawhna pawimawh nen a inkungkaih tlat a. “Scientist zawng zawng deuh thoin zawhna tha an zawh atang chauhvin a chhanna an hmu chhuak thei thin..Science hi zawhna nena inkawp tlat a ni" tiin George Wald-a'n (Nobel Prize in medicine, 1967) a lo sawi hial reng a. Ngun taka ngaithla te leh ngun taka ngaihtuaha lehkhabu chhiar ṭhinte chuan zawhna pawimawh an zawt châwk a, a awmzia chu mi fing te hian zawhna fing an zawt ṭhin tihna a ni. Paul Coelho paw'n "A wise person is full of questions. A dull person is full of answers" ti-a a sawi nghe nghe kha.

- ZOLIANSANG TLAU