Khawtlang ram leh kohhran tlukchhiat chhante
Khawthlang ram, a bik takin Europe khawmualpui chu Krista leh a lalna Kristian ram tia hriat ṭhin an ni a. Kum tam tak chhûng chu an ram nunphung engkim kha Kristianna nen a inzawm kan ti thei awm e. Khawvel ram pum deuh thawah rorelna chelhtu Kumpinu lalram tih mai ṭhin British pawhin an inghahna bulpui chu Kristianna a ni. Kohhran leh ram rorêlna pawh thûk takin Kristiannaah a innghat. Sakhua leh politics pawh sawi hran theih loh khawpin a inzawm ṭha ṭhin.
Europe ram tam berte chu Kristian ram tia inchhâl ngam an ni ṭhin. Mahse, tunah chûan Kristian ram tia inchhâl duh pawh an awm meuh tawh lo. Heti tak hian Europe ramah kohhran hi a tluchhe thei ang tih pawh hi an ngaihtuah bik awm lo ve. Tun ṭumah hian Europe ram pum kohhran tlûkchhiat dan leh tlûkchhiat chhan kan ziak dawn lo va, keimahin a tak ngeia ka lo hmuh leh tawnhriat Britsh ram chanchin kan thlûr bing dawn a ni.
England-ah hian Ph.D. zir leh rawngbâwlin kum 11 chhung ka awm a. Kristianna a tlahniam a, an hnungtawlh saltliah mai a ni lo va, Kristianna hian an ramah hian hmun a chang ta meuh lo a ni ber mai. Biak in tam tak chu sumdâwnna hmun atana hralh te, sakhaw dang Mosolman, Hindu leh Sikh hote’n an leisak te, ṭhiah leh luahtu awm loh vanga ruak tam takte pawh a awm. Kohhran hmasa ho tuna la dingte pawhin ṭhalai leh naupang inkhawm tur an nei tlêm hle. Birmingham-ah Kristian biak in pahnih Mosolman-te hnena an hralhah Mosoman-te inkhawmna hmunah thu ka sawi ve ve tawh a, a lungchhiatthlak hle. Manchester-ah biak in pakhat zu (beer) festival an hmannaah kan college zirlaite ka luhpui tawh bawk. Sumdâwnna hmunah te, puipunna hmunahte leh sawrkar office-ahte pawh Lal Isua Krista hming thianghlimte chu ânchhe inlawh nan leh fiamthu thawh nante an hmang. Chutiang tak chuan engati nge Kristianna chu a lo tlukchhiat tak mai? Tu thiam loh nge? A chhan bulpui ber eng nge ni ang?
Kohhranin Thlarau Thianghlim an dah pawimawh lo
Thuthlung Thar kohhran innghahna chu Thlarau Thianghlim a ni a, chu Pathian Thlarau Thianghlim chu kohhranin a dah pawimawh tâwk lo. Kohhran chakna leh a lo ṭhan duanna chhan chu Thlarau Thianghlim hnathawh harhna thlen vang a ni. Mahse, kohhranin chu Thlarau Thianghlim harhna chu vawn nun zêl aiin, an rin dan (doctrine) leh tih dan (practise) pathianna, páwl (denomination) ngaih pawimawhnate a lian a, Thlarau Thianghlim harhna vawn nun zel an ngai pawimawh lo. Kohhran chu Thlarau Thianghlim tel lovin a kal zel a, zâwi zâwiin Pathian Thlarau Thianghlim a awm loh avangin kohhran chu a rovin a lo chau a, a tawpah phei chuan a lo thi tâ ni berin a lang.
Secularism dah pawimawhna
Secularism tih chu–ram rorelna (politics) sakhua tel lova kalpui emaw, lak hran ermaw tihna a ni. Khawthlang ramah secularism – sakhua tel lova khawtlang leh ram inrelbawl duhna a lo lian a, chu chuan politics leh kohhran a dah hrang tial tial a. Rorêltute pawhin kohhran an ngai pawimawh lo tial tial a, chu chuan mipui nun a nghawng chho ta zel a ni. Secularism hian sakhaw intluktlânna leh sakhaw dangte pawh zalenna pek duhnate a rawn hring chho zel a. Kristiante chu nêkchêpin an awm zêl a, sakhaw dangte an zalên a, kohhran pawh chu nêkchêp leh thlauhthlâkin a lo awm ta zêl a ni. Biak ina inkhawm aiin vantlâng nun, huau huau leh infiamnate ngaih pawimawhna a lo lian ta zel bawk. Chu chu kohhran tlûkchhiatna hnar a lo ni ta a ni.
Kohhran tih dan pathianna
Kohhrante’n tih dan pangngai an kalpui rei lutuk avangin kohhran a tluchhia. Kristianna a lo awm ṭan aṭanga an inkhawm dan te, an hla sak ṭhin te, an thawhlawm khawn dan te, inkhawmpui an neih dante a ngai deuh rengin an kalpui a. Khawvel changkâng zêl mil leh an ṭhalai nun milin kohhran a insiamrem lo va, biak in zai nana an hla sak leh an hmanruate pawh khawvêl hmasâwn dan milin an kalpui duh lo. Bible thutak leh Thlarau Thianghlim aiin kohhran tih dan hlui (tradition) an dah pawimawh zawk emaw tih mai tur a ni. Chuvang chuan ṭhalaite’n biak ina inkhawm an tui lo va, zâwi zâwiin inkhâwm an bânsan a, a tawpah phei chuan ṭhalai leh naupang inkhawm tur pawh an awm ta mang lo a ni ber mai.
Sakhaw intluktlânnain kohhran a pawlh dal
Khawthlang ramah zirna leh thiamna lo sáng zelah ngaihdan tharte a piang zêl a. Pathian thu zirna hmun (theological college, seminary, university)-a Pathian thu zirte chuan sakhaw dang pathian thute an zir tel a. Zirtirtute pawh an la a, zâwi zâwiin Pathian thu zirna hmun chu milem pathian biakna nen a lo inpawlh a. Sakhaw dangte pawhin Pathian an be ve tho, kan tum ram a inang vek alawm tihnate a lo piang zel. British rama zirna inte chu Pathian nung ni lo, milem pathian biak dan zirna hmunah an lo chang zo ta emaw tih mai tur a ni. Eng sakhua pawh a leng tur a lawm an ti zel a, a tawpah phei chuan Kristianna chu nêkchêp mai pawh ni lovin, nêk chhuahte a lo ni ta hial a ni.
Pawmzâuna (liberalism)-in kohhran a ei chhia
Hei hi a bul inṭanna chu Bible college leh university-te an ni tlangpui. Bible zirtirna aiin mihring finna, duh dân leh ngaihdâna kal duhna a lo lian a. Bible zirtirna kalh zâwnga kal duhna lo lian zel chuan pastor leh kohhran rawngbâwltute a nghawng a. A tawpah phei chuan Bible-in a duh loh tuai leh patil te, mipat hmeichhiatnaa fihlim lo mai ni lo, mahni anpui kawp duhte thlenga rawngbawltu pastor pawm duhnate a lo awm ta zel. Chu chuan kohhran thianghlimna a tibawlhhlawh a, mi tam takin kohhran an chhuahsan phah a ni.
Chanchin ṭha hril an thlahthlam
Chanchin ṭha hril an thlahthlam avangin kohhran a tluchhia. Kan hriat angin British ram chu khawvela chanchin ṭha hril nasa ber an ni hial ang. Hun eng emawti lai aṭang khan ring lote veina leh khawvel ram danga chanchin ṭha hril hna an thawhna chu nasa takin a tlahniam a; kohhran hna pui ber chanchin ṭha hril an thlahthlam rah chu kohhran tlakhniam leh tlukchhiat a ni lo thei lo. Chanchin ṭha hriltu tur kohhran pawh a tlûkchhiat zêl avangin anmahni chu vei lêt, chanchin ṭha hrilh lêt an lo ngai ta hial a ni. Tunah hian Asia, Africa leh America khawmualpui lam aṭangin British ramah chanchin ṭha hriltu missionary tam tak tirh luh a lo ngai ta.
Zo fa Kristiante kan inen lêt a ngai ta! Tuna khawthlang kohhran an tlukchhiatna chhan kan sawite hi kan ram kohhranahte hian a thleng ve mek em tihte ngun taka kan zir a ngai – “Tlai luatte hian pawina a nei, tling ṭhelh apiang pawi tih a zual, 'A tlai lu ta' an la ti ang, Nazaret Isua a kal liam ta” kan tih loh nan.
- Rev. Dr. Zaichhawna Hlawndo