Written by
- C. Lalhluna
Bethlehem. Ph: 9436145986

Zo fate hi unau, chhûl khat kual kan ni

Khawvela hnam ṭhenkhat angin Zo fate hi ṭhendarhin kan awm a, India, Bangladesh, Myanmar (Burma)-ahte kan awm. British-in a ram awp (colonial rule)-te independent a pek lai khan ram pakhatah Zo fate luah chin ram hi min pe ni se chu khawvel map-ah pawh kan chuang ve kalh ang le. Khawvela hnam hlawm lian tak Kurdish ho, mi maktaduai 50 lai tling pawh a hun laia inhlawm khawm nachang an hriat loh avang a ni mai thei, khawvel ram hrang hrang Turkey, Iraq, Iran, Syria-ahte an ṭhendarh a; independent sual mah se an inkâp chhuak thei rih lo a nih hi. Tunah chuan phengphehlepa khua a tlai zo ta a ni.

Mi thiamte chuan ‘Ramin rî a nei a, hnam erawhin rî a nei lo’ an lo ti a. Khawvel ram hrang hrangah awm mah ila, tunlai hian ṭhangtharte kan harh zel a, inpumkhatna lamtluang kan zawh zel a, a lawmawm hle mai. Hetih lai hian, inpumkhatna tichhe thei zawnga hma la – thuziak leh ṭawngkam mawi lo hmang kan awm leh zauh ṭhin a; hei hi a pawi hle a, sim ngei ngei tur a ni.

Zo fate inpumkhatna tura hma latute an fakawm

Zo fate zingah hian hnam (chi) hrang hrang kan awm a, ṭawng pawh chi hrang hrang kan nei a. Zo fate inpumkhat nan hian kohhran te, political party te, tlawmngai pawl YMA, MZP, MSU leh a dangte’n theihtawpin ṭan an la a. ZORO pawhin theihtawpin UNO thlengin Zo fate tan hma a la a ni. Theihtawpa hma latute zawng zawng chungah lawmthu kan sawi e.

Central YMA leh tlawmngai pawl dangte chuan kan unau Myanmar, Bangladesh, Manipur-a harsatna tâwkte thlavâng an hauh ṭhin a. Thu leh hla bakah, sum leh paite’n an ṭanpui a, a ṭul hunah kawng zawh hialin thlavang an hauh ṭhin. MZP-in ZOFEST a buatsaih ṭhin a, Zo fa hnam hrang hrangte a hnûk hnai ṭhin a, an va fakawm em!

Zo fate kan inpumkhat nan thuziak mite an ṭangkai hle a, Youtuber-te’n inpumkhat nan thu ṭha tak tak an chhuah ṭhin a; an chungah lawmthu kan sawi tak zet e.

Zo fate hi thlah khat kan ni

Ram hrang hrang leh hmun hrang hrangah awm mah ila kan thlahtute hi han chhui han chhui hian unau kan nihzia a lang ṭhin. Kan awmna hmun leh kan ṭawng hman azirin hnam (chi) khat pawh hi mi hrang daih angin kan lang ṭhin.

• Paite zinga ‘Valte’ hnam hi Hmar ‘Varte’ nen hnam inang niin an sawi.

• ‘Darlawng’ tia kan hriat lar tâkte hi Pachuau leh Mizo hnam pêng hrang hrangte an ni a. Chutiangin Páng ho zingah pawh Chawngthu, Pachuau Chhakchhuak (Hualngo), Chhangte leh chi dang tam tak an awm.

• Mualṭhuam, Pâng, Bâwm ho zingah Hmar hnam tam tak an awm a. Bawmzo hote hi Zahau thlangtla hmasa niin an sawi.

• Thahdo leh Chawngthu ho hi thlahtu thuhmun nia sawi an ni. Kuki–Thahdo lalte hi Chawngthu hnam nia sawi an ni.

• Manipur-a Ralte Siakeng chite chuan Ralte inti lovin Sakum an inti a; Saivate pawh hi Ralte Zaucha peng niin an sawi.

• Rûn kama cheng Ngawn ho khian ‘Khiangte kan ni’ an inti a. Mizorama Khiangte leh Chawraite hi an hnam siperah an ngai. Cachar phai tuala Thangrama Chawrai pa chuan Khiangte an nih thu a sawi. Chutiangin Chittagong Hill Tracts-a Khiangho khu Khiangte thlah kal zel niin hriat an ni.

• Chhakchhuak hnam pawh hi an awm darhsarh hle. Hualngo te, Hualhang te, Lunkhaw chhuak te, Hmar-Lusei te, Duhlian te, Paite zinga Hualhnam te hi Chhakchhuak vek an ni a; anmahni pawhin an inchhal a ni. Pang lal Laitluang hnam, Chitagong Hill Tracts-a lal ropui Nikhama Mizoram chanve ang tia lai awptu chu Lusei Hualngo, Khupno hnam a ni. Duhlian Vaiphei-te hi Lusei hnam Hualngo an nih thu Thangsum kum 100 chuang Neihsial hnam, Jeri lui kam Kapakhal Jeribam khawpui thlanga awm chuan kum 1980 khan a sawi.

• Sakechep zingah khuan Khiangte leh chi dang eng emaw zat an awm.

• Mara leh Lai te hi an inkungkaih hle. Hnam hming pawh hetiang hian an awmna a zirin an lam/sawi. Mara hnama Hlychho leh Lai zinga Hlawnchhing chu hnam thuhmuna ngaih an ni a. Chutiangin Mara hnama Chozah chu Lai lal chi Chinzah nen thuhmun niin an sawi bawk. Mara hnama Zawtha leh Lai lal hnam Zathang te hi chi khata ngaih an ni.

• Khenglawt te, Tuallawt te, Ramlawt te hi thlah khat niin an sawi a. Chutiangin Hlawndo te, Hlawnmual te, Hlawncheu te pawh unau thlah khat nia hriat a ni.

• Fanai hi Zathang thlah niin mi ṭhenkhat chuan an sawi a, Bawihtlung te nen hian thlah khat nia hriat an ni.

Heng lo pawh hi sawi tur tam tak a awm a, kan sawi sêng vek lo vang. Hei hian kan inunauzia te, inbe chhe thei kan nih lohzia a tarlang.

Zo fa hnam hrang hrang ṭawngte a inzûl deuh vek

Zo fa hnam hrang hrang zingah hian ṭawng hrang hrang ṭhahnem tak a awm a, mahse, a inzûl deuh vek. Entir nan: Sakhi hi Mara ṭawng chuan ‘Sakhih’ an ti a, Sazuk hi Falam ṭawng chuan ‘Zukneng’ an ti. Sakuh hi Hmar ṭawng chuan ‘Saku’ an ti a, sangha hi Paite chuan ‘Ngasa’ an ti a; Hmar, Falam, Lai (Halkha), Mara, Pâng, Bâwm te chuan ‘Nga’ an ti vek a ni. (Mizo ṭawng chhuina’ by C. Chhuanvawra. Printed at JP Offset Printers Tuikhuahtlang, Chhut khatna 2012). Hei lo pawh hi inzûl tam tak a awm.

L. Hranglien Songate, Hmar Chanchin (Hmar History) ziaktu chuan Zo hnahthlak hnam hrang hrangte ṭawng group hnihin a ṭhen a. Hawrawpa ‘R’ nei leh nei lote hetiang hian a ziak:

Hawrawpa ‘R’ nei zawngte: Paw, Ngawn, Halkha, Lusei, Ralte, Hmar, Lakher, Bawmzo, Lamkang, Chiru, Kom, Aimol, Langrawng.

Hawrawp ‘R’ nei lote: Thado (Kuki), Haukip, Kipgen, Paite, Sukte, Thaute, Zomi, Simte, Gangte, Vaiphei, Mangvung, Baite, Khuangsai.

(L. Hranglien Songate, Hmar Chanchin. L&R Press Churachandpur 1977 p.1)

Engtin nge, eng hmanrua nge kan hman ang?

• History ziah uluk a ngai: Kan history ziaktute hian Zo fa hnam hrang hrang min huap ṭha lo ṭhin a, a pawi hle. Fimkhur a ngai. Inpumkhat lam hawia ziah ṭhin ni se.

• Ṭawngkam uluk a ngai: Zo hnahthlak hnam hrang hrangte zingah hian infakna lam ni lo, indeuna /inhmuhsitna ṭawngkam ‘ho’ tih hi hman loh tur a ni. Entirna’n – Lusei ho, Paite ho, Mara ho, Hmar ho, Ralte ho. Thil ṭha lamah erawh chuan hman a ṭha, entirna’n – ‘Pawi (Lai ho) chu mikhual chungah an ṭha’ tih te, ‘Mara ho chu lâm an thiam’ tih ang chi chu ngaihthlak a nuam.

Myanmar leh Manipur lama kan Mizo unau hmuhsitna ṭawngkam – ‘Mizo II’, ‘Nghapih,’ ‘Raltlan ho’ tih ang chite hi tih loh tur a ni. Mizoram hmar lam mi ‘Hmar thimpui zangkhaw bungbut hnan’ tih ang chi te, Chhim lam mi deu nana ‘Chhim kun’ tih te, khawchhak lam mi ‘Khawchhak mi mâwl ho’ tih ang te, ‘Khaw thlang lam mi a ni a, vai phakar zia a nei’ tihte leh ‘Mizo emaw a nih ka ti a, ‘Paite’ ‘Hmar’ a lo ni a’ tih ang chite hi tih miah loh tur a ni. Kohhran te, sawrkar te, tlawmngai pawlte hian inpumkhatna lam hawia ṭan lak zel ni se.

• Zo hnahthlak hnam hrang hrangte ṭawng seng luh: Tuna Mizo ṭawng kan tihah hian Zo hnahthlak chi hrang hrang ṭawngte seng luh ni se. Mizo Language Development Board hian a theih anga tam seng lut se, inpumkhatna ṭha kan neih phah ngei ang.

• Zoram pawna unaute fimkhur a ngai: Zoram pawna kan unaute zingah hian mi fel tak tak leh chhuanawm tak tak ṭhahnem tak an awm a, thla an timuang hle. Chutih laiin, ruihhlo tawlh ching mi ṭhenkhat an awm ṭhin a, Mizorama mi ṭhenkhatte nen inthurual ching an awm nia hriat a ni. Ruihhlo tawlh hi sim a ṭha hle. Tunah hian kan Mizo tlangvalte, a bik takin Aizawl khawpuiah phei chuan kan ṭhalaite an thi zawih zawih a, hei hi venpui kan ngai hle niin a lang. Zoram chhung leh pawna Zo fate kan inpumkhat leh zual zawk nan ruihhlo doah ṭangrual a ngai tak zet a ni.

Duhlian/Mizo ṭawng hi kan za vaia ta a ni

Tuna kan ṭawng hman tlanglawn tak Lusei ṭawng, Mizo ṭawng kan tih takah hian Zo fa hnam (chi) hrang hrangte ṭawng a awm vek a; Mizo ṭawng upa leh hladote hi Pawi ṭawng a ni tlangpui. Paite ṭawng te, Hmar ṭawng te, Mara ṭawng te, Ralte ṭawngte leh a dang tam tak a awm.

Duhlian (Lusei) ṭawng, ṭhenkhatin ‘Hualngo ṭawng’ an tih hi a hmang hmasatute chu Lusei ho an ni a. Lusei hnamte chu Pachuau, Chuaungo, Chuauhang, Chawngte, Chhangte, Tochhawng, Vanchhawng, Hrahsel, Hauhnar, Zahmuaka thlah Sailo, Zadeng, Palian, Thangluah, Rokhum, Rivung, Chenkual leh Chhakchhuak hote an ni. Chhakchhuak hnamin a huamte chu Hualngo, Hualhang, Hualhnam, Lun khawchhuak, Hmar-Lusei leh Duhlian te hi an ni.

Hnamte, Khiangte, Renthlei, Chawngthu, Tlau, Khawlhring leh Vangchhia ṭhenkhatte hi Lusei ho nen an chengho ṭhin a, Lusei ṭawng an hmang bawk.

Lalhmuaka, Headmaster, Govt. High School Aizawl chuan lehkhabu ‘Pûm ti ti’ kum 1985 khan a ziak a. Chutah chuan Mizo ṭawng irh chhuah dan hetiang hian a ziak a, “Zoram chhunga Mizo ṭawng hi a bul chu Lusei ṭawng a ni chiah a, mahse, Lusei ṭawng pawh hi Hualngo ṭawng aṭanga chhuak a ni. Hualngo ṭawng hi Lusei ṭawng dik tak a ni,” a ti (Lalhmuak Pum ti ti, Highlander Press 1985–p 92).

L. Keivom chuan Pachhunga University College 48th Annual Magazine 2013-14-ah chuan ‘Mizo as a link language’ article a ziahah chuan heti hian a ziak: The use of ‘Mizo’ as name of a dialect is also of recent origin as no such dialect existed in the past as we now called a ‘Mizo language’. The dialect was originally called ‘Duhlian’ and was generally used by the inhabitants in Central Chin hills especially in Hualngo (Wheno) dominated area,’ (Pachhunga University College 48th Annual Magazine 2013-2014 page 76).

Pu Lalhmuaka leh Pu L. Keivom te thuziak hi a dik ang. Chhakchhuak chu Lusei bulpui an nih thu Pastor Vanchhunga, ‘Lusei leh a vela hnam dangte chanchin’ ziaktu pawhin a ziak. Pu C. Chawngkunga (Ex Minister) pawhin Zo hnahthlak hnam zawng zawng thlahtu a ziahna bu ‘Genealogical Tree of Mizo’ ah chuan Hualngo thlahtute zingah Luseia a ziak. (Genealogical Tree of Mizo published by Art & Culture Dept. Printed by J.R. Brothers offset Printers and Paper Works 1st Edition 1996 p.61-63). Pachuau (Chuaungo leh Chuauhang), Tochhawng, Vanchhawng, Chhangte, Chawngte, Hauhnar, Hrahsel te hi Luseia thlahte an ni bawk. Sailote hi Mizorama lalna tlang chang tam ber an ni a, an rorel nan Lusei ṭawng (tuna Mizo ṭawng kan tih hi) an hmang a; chuvang chuan, Mizo ṭawng (Duhlian/Lusei) thehdarhtu ber an ni.

Zo fate kan inpumkhat theih lohna chhan ber nia lang pakhat chu Duhlian ṭawng hi kan ta ni lova kan ngaih ṭhin vang niin a lang. Mahse Duhlian ṭawng hmang hmasatute pawhin an awmna hmun azirin Duhlian ṭawng ni lo an hmang mai a ni tih hi i hria ang u.

He ṭawng hi kan zavaia ta a ni a, chuvang chuan Zo fa hnam hrang hrangte’n kan ta theuh a ni tih hria ila; a hmang hmasatute pawhin an ta bikah an ngai lo. Chuvangin, neitu chan changin lungawi takin i hmang ang u. Mizo hnam peng hrang hrang ṭawng (dialect)-te erawh hi chu i tibo lo hram ang u.

Zo fate hi chhûl khat kual unau vek kan ni e.

- C. Lalhluna, Bethlehem. Ph: 9436145986