Written by
- Vanlalduhsaki

Internet, ṭhalaite leh Mizo ṭawng

Tunlai khawvel hmasawnna leh changkannain a ken tel internet leh social media-te hi mi tu pawhin kan hmang nasa tawh em em a; heng hian kan chhung te, ṭhian te, thawhpuite leh hmelhriat dangte nena kan inlaichin danah nghawng a nei nasa hle tih pawh kan hre ṭheuh awm e. Kan pi leh pute’n an lo suangtuah thiam phak bakin kan nunphung a inthlak a, kan rilru put hmang leh khawvel thlir dan pawh nasa takin a inher danglam tawh. Chuvang chuan kan nu leh pate leh kan pi leh pute tan chuan ṭhalaite khawsak dan leh ṭawngkam hman uar tharte hriatthiam a har chang a tam a, ‘Mut nachang hre lo, thawh nachang hre lo’ tih paha han inkaihthawhte an chin phah hle a ni. Upa lamin ṭhangtharte awm dan an enghelh ṭhin em em zinga pakhat, “Tunlai ṭhangtharte chuan Mizo ṭawng pawh an thiam tawh lo” tihah hian rilru lo sáwr bing ila.

A hmasa berin ṭhangtharte thil tihte leh an awm dan sawisel hi tun hnai maia thleng ṭan a ni lo tih hi hre hmasa phawt ila a ṭha awm e. Hmânlai Greek philosopher lar Socrates-a pawh khan a hun laia ṭhangtharte’n an chin thar – thu ziah (writing) hi a sawisel nasa em em a, thu ziah chu en let leh mai a awlsam avangin rilru a tichak lo a, miin thluaka thu vawn an peih loh phah a, an thatchhiat phah tihtein a lo sawi tawh a ni.

Ṭawng chungchanga insawiselna hi Mizote zingah chauh hian a thleng lo. Kum 1440 khan historian Bokenham-a khan complaint sei tak a lo ziak tawh a; chumi complaint-ah chuan Norman Conquest hnua English mite khan zahawmna leh dinhmun sang zawka an invawrh kai theih nan French ṭawng an zir nasa a, kum tam a vei hmain an pianpui ṭawng – Sap ṭawng pawha ṭawng hlei thei lo leh French ṭawng thiam tak tak si loah an chhuah vek thu a sawi piap piap mai. Hei hi Mizote’n “Sap ṭawng thiam tak tak si lo, Mizo ṭawng thiam bawk si lo, eng ṭawng mah thiam lo,” tia fiamthua kan sawi ṭhin nen a inang viau awm e.

Bokenham-a khan Sap ṭawng a thih mai a hlauh ang chiah khan keini ṭhangtharte vanga Mizo ṭawng a boral mai hlau tam tak an awm a. Amaherawhchu, Sap ṭawng hi vawiina khawvela kan hman tlanglawn ber zinga mi a la ni tho a ni. Hei hi Sap ṭawng va ngaihsanna vanga ka sawi a ni lo a, ṭawng (language) kan hmuh dan leh a nihna tak a inan loh thu tarlan ka duh vang zawka sawi ka ni.

Ṭawng nihna tak chu?

Khawvelah hian chi leh hnam hrang hrang kan awm a, hnam khatah pawh mi hrang hrang, ze hrang hrang nei kan awm avangin ṭawng chi khat hmangah pawh ṭawng dan thlûk leh zia dang deuh (dialect hran nei) an awm leh zel tih pawh kan hriatthiam a pawimawh hle. Chhungkua bika ṭawnghmang hranneih (ecolect) leh mahni mimal ṭawng dan phung bik (idiolect) thlengin a awm bawk. Hei hian a tihchian em em mai chu, ṭawng hi thil khauh tak a ni lo a, a hmangtu mihringte’n an duh dana an thleh kawih theih thil a ni. Amaherawhchu, thumal duh duha awmze nei loa vawm kual tur tihna lam a ni lo a, rawng sen Mizo ṭawnga ‘a sen’ kan tih hi ‘a pâwl’ tiin sawi ila, kan inbiaknaah ‘a pawl’ tih veka kan sawia kan inhriatthiam chuan a dik tihna a ni mai. Ṭawng hi thil dik awm sa (objective truth) a ni lo a, a huhoa a hmangtute’n dik tura kan ruat (collective agreement) a ni.

Mi tam takin ‘Mizo ṭawng dik’ an thiam tawh lo nia ngai an tam a, mahse, eng nge Mizo ṭawng dik chu ni ta ang? Hun her let thei ila, vawiina kan Mizo ṭawng dik hi Khuangchera hun laia an Mizo ṭawng nen a inang famkim thei dawn lo tih hi ka hriatthiam a pawimawh. “Zingah savate’n Pathian an fak a” kan tih ṭhin savate kha an hrâm dan a dik lo kan tih theih loh ang bawkin, linguist tan chuan eng ṭawnghmang pawh hi dik lo a awm thei lo a, mihringte’n kan ká, kut leh thluak hmang ṭangkaia kan inbiak tawn theihna ropui tak tilangtute vek an ni.

Harvard University aṭanga linguistics zir chhuak Adam Aleksic-a, Instagram-a @etymologynerd tia indah chuan a reels post pakhatah tun laia Sap ṭawnga an hman ṭhin, a hmaa Sap ṭawng dik ni ngai miah lote a sawi a, ‘No can do’ tih leh ‘Long time no see’ tihte hi han ngaihtuah chiana Sap ṭawng dik nih hmel loh tak ve ve a ni. Heng thu pahnihte hi an hman ṭanna pawh Chinese hoin Sap ṭawng an hman dik loh nuihsawh nana an ṭawng dan an zir ṭhin dan niin, hun kal zelah Sap ṭawng pangngai leh dik anga ngaih chhoh a lo ni ta a ni.

Hei bakah hian insumdawn tawnna leh inkungkaih kualna aṭangin ṭawng inhawh/inrûksak a tam hle bawk. Mizo ṭawng ngeiah pawh ‘tala’ leh ‘chahbi’ kan neih chhan hi a ni. Tunlaiah inzinpawh leh inbiakpawh tawn a awlsam tawh em em a, mahni in chhung lum aṭang pawhin khawvel lehlama mi kan be pawp thei tawh a, hei hian ni tina kan ṭawng hman a nghawng hi thil awm lo a ni lo.

Ṭawng reng reng a hmangtute an dam chhung chu nunna a nei ve a, a hmangtute rilru puthmang azirin hma a sawnin a ṭhang ve thin. Khawvel thiamna leh changkanna a sang zel a, min thlahtute’n an sawi pawha ngaih ngai loh ‘phone’ kan hûm sung tawh a, kan pi leh pute’n an hmuh ngai loh kan sawi a ngai ta fo mai. Kan nuna kan thil tih tum (goal)-te leh kan rilru puthmang thlengin a danglam tawh bawk. Kan rilru mil leh kan khawvel mila kan ṭawng a ṭhana a danglam ve zel si loh chuan kan ni tin nuna hman atan a ṭangkai lo telh telh ang a, khawvelin hun liam tawhah a hnutchhiah ang tih a hlauhawm. Kan ṭawng a boral kan hlauh a, humhalh kan duh lutuknaah hian a ṭhanna tur kan tihṭhuanawp a, kan thil tum letling chiah kan thlentir a hlauhawm khawp mai.

Ṭawng hmanga inrahbehna

History chu hnehna changtute’n an ziak ṭhin tih hi ṭawng chungchang kan sawi pawhin a dik ti ila kan sawi sual awm lo e. Mi hrang hrangin ṭawnghmang hrang hrang kan neih vanga a standard tur kan siam hi a ṭhatna a awm rualin, khami standard siamtute, ṭawng dik leh dik loa dah tur thliartute kha dinhmun ṭha zawka ding leh thil ti thei zawk (privilege) an ni fo. Kan ṭawng dan hmang hi kan chhehvela mite leh kan khawtlang zia tilangtu a nih avangin kan social identity nen a inkuangkuah tlat a; chuvang chuan kan ṭawng dan standard-a chhiar a nih ve loh chuan inrahbehna chi khat a thlen thei a ni. Hemi entirna ṭha tak chu, English historian HC Wyld-a’n kum 1927-a a thil lo sawi huatthlala tak, “Eng chungchang pawh ni se, kan zir leh chhiar tlak chu received standard English-a ziah a ni, thingtlang mi leh lo nei mite (peasant) ṭawng ni loin,” a lo tih kha a ni.

Vawiina Ralte ṭawng, Fanai ṭawng leh a dangte hmangtu an rem hmak chhan hi Duhlian ṭawng kan hman tak vek vang a ni thei ang em? Kan chunga a thlen kan hlauh em em hi mi chungah kan lo thlen ve tawh em ni? Kan la thlentir mek em? District danga chengte ṭawnghmang fiamthu thawh nana hman kan chinte hi an laka kan rilru puthmang tilangtu a ni.

Ṭhangtharte thlavang hauhna

Mizote hi hnam tenau, India ram hmarchhak kilkhawra state tereuhtêa awm kan ni a, chim ral leh kan hnam ziarâng a boral kan hlau hle. He kan hlauhna hian kan ṭawng humhim duhna a keng tel a, Mizo ṭawng dika kan pawm chu khauh takin vawn kan tum a, Mizo ṭawng hmang dik lote nasa takin kan dem ṭhin. Amaherawhchu, he intlansiakna khawvel inthlak danglam chak takah hian eng thil mah a ngai rengin a awm thei hauh lo a, hetia a danglam chak em em chhan hi ṭhangtharte chauh an ni bik hek lo.

Tunlai khawvelah nu leh pate’n kan fate school ṭhaa zir chhuahtir kan châk vek a, chung school ṭhate chu English medium school a ni vek bawk. Naupang a rawn ṭhan len a, hna ṭha tak a hmuh nan Sap ṭawng thiam chu rahbi hmasa ber a ni tlat si. English medium school-ahte hian khauh taka Sap ṭawng hmang tura innawrna an kengkawh fo a, naupangte’n Sap ṭawngin zirtirna an dawng a, Sap ṭawngin exam an pe a, Mizo ṭawnga an ṭawng lai man an nih chuan pawisa an chawitir hial ṭhin. Chutiang enkawlna hnuaia naupang seiliante tan chuan Sap ṭawng chu an pianken ang mai a ni tawh a, hmang nasa lo thei an ni lo. Kan fate Sap ṭawng thiam turin kan duh a, an hman nasat lahin kan ngaithiam leh si lo ṭhin hi thil mak tak chu a ni.

A tawp khar nan

Mihringte hi mahni ngaihdan sawi duh leh mi dangin min hriatthiam duh vek kan ni a, he kan thil duh hi tihlawhtling tur chuan kan rilru pawh kan seng nasa. Ṭawngkam awm ngai lo kan ching thar a, idea thar leh style thar kan ngaihtuah chhuak a, kan khawvel inthlak mil zelin ṭawngkam thar kan ching chhuak ṭhin. Khawvel hmanhmawh tawh leh mi zawng zawng an buai em em tawhnaah hian hun awh tlem thei ang bera ṭawngkam pawh tawi kan uarte hi a awm lo lem lo. Ṭawng tuipui tak tak chuan a phêna a ṭawng hmangtu hlutzia a hria a, ṭawng dan dik bik nia a ngaih hmangin mi dang phuar a tum lo. Ṭawng chu a hmangtu tel loa a awm theih si loh chuan ṭawng chu a hmangtute ta a ni. 

- Vanlalduhsaki