LEHKHA CHHIAR TAM
Inbual, ṭawngṭai leh Lehkha chhiar hi thil tiha inchhirawm loh ber pawla an sawi a ni fo. Lehkha chhiar tam hian hriatna a ti zau a, finna min pe a, thil thlir dan zau zawkin min kawhhmuh a, hriat belh duhna min neih tir bawk. British mi ropui, Lord Brougham chuan, " Chhiar tamin thil an hre tam a; chhiar zauin thil an hre zau mai a ni, tih hi thu dik ding reng mai a ni" ati a, a dik viau awm e.
Indopui 2-naah khan US chuan Japan khawpui 2- Hiroshima leh Nagasaki-ah te bomb an thlâk avangin Japan chu a tlawm phah anih kha. Indopui zawh aṭanga kum 40 emaw vêl lekah Japan chu khawvel ram ropuite zînga chhiar theih khawpin a rawn invawrh leh thei a, Khawvel mak tih a ni. Japan rama US palaiin, Japan mi Hedeki Yukowa a chhan a zawh chuan Yukowa chuan, "Kan ṭhalaite hian lehkhabu chhiar an uar em em a, an chhiar ang zela an thawh ṭhin vang ni berin a lang" tiin a chhang a ni an ti. Lehkha chhiar tam chuan remhriatna min pe a, kan chhiar tam poh leh kan la hriat tlem zia kan hriat phah a, hriat belh duhna min neih tir a; chhiar liam mai lova hmasawn thei tura a taka kan hman ṭangkai theih phei chuan chu lehkhabu chu a ti hluin,, a ziaktu thil tum a hlawhtling hleah a ngaih theih ang.
Lehkha chhiar han tih hian chanchinbu leh Lehkhabu hi a ni deuh mai âwm e. Chanchinbu hian kan tun hun a thil thleng, tualchhung aṭanga Khawvel ram dang chanchin thar ber ber–politics Huang ani emaw, infiamna Huang ani emaw, Chhiatna thleng leh mi lar chanchin thar ber ber kan hre thei a. Chumai bakah article tha tak tak, kan tun hun a sorkar hma lakna duh khawp lohnate, ram leh khawtlâng ṭhat zawk theihna tura ngaih dan te, mipui mimir chin dan tha lo leh hma sawn theihna tura inzirtirnate mai bakah ziak mi leh mi thiamte vei zawng an au chhuahna hmanrua a ni a, a ṭangkaiin a beng varthlak hle a ni. Lehkhabu erawh chuan bi tuk chin a nei ve lova, a huam zau em em a. Tun hma, tun hun leh nakin zelah pawh la hlu reng tur a ni. Jeanette winterson chuan, "Lehkhabu leh kawngkhar inanna chu han hawng ila, Khawvel dangah kan lût daih ṭhin" a lo ti a. Kan khawvel hriat tlânglawn chu kan hmuh leh kan hriat phâk Chin hi a ni a, lehkhabu chuan hmun dangah min hruai ṭhin.
Tunah chuan 'Digital world'-ah kan cheng a ni ber tawh a, khawsak phung a samkhâiin lehkhabu kan chhiar hman meuh tawh hlawm lo. Pu R.K Lianzuala chuan, "Thil awlsam leh hmasawnna avanga thil ṭha kan hlamchhiah mek zingah internet avanga lehkha kan chhiar tlem ta hi a pawi pawl tak a ni. Lehkhabu chhiar chu internet-a zawn nachâng kan hriat loh, a chheh vel thil pawimawh leh ngaihnawm tam tak kan chhiar tel a, hriat dan a fiahin a chiang a; thinlungah a nghet bik," tiin a lo sawi a. Neil Gaiman chuan, "Google chuan chawp leh chilhin a chhanna nuai khat chuang a pe nghal thei ang che, Library erawh chuan a chhanna dik a pe thung ang che," tia a sawi hi kan hriat reng a tan a ṭha ngawt mai. Internet hi kan thil hriat duh zawnna atan a ṭangkai rual rualin, thu dik tawk lo awm tamna ber a nih zia kan hriat pawh a ṭul hle bawk.
British mi, Edward Heath-a kha tun hma lama Comic (thawnthu hlimawm) chhiar ṭhin ani a. Ṭum khat chu aien thiam a va inentir ve a. Chu pa chuan, "nang chu i lu ruh a lian em mai, comic mai mai chhiar lo la, ram dang nena inlaichinna (international relations) lam te, sawrkar inrelbawlna lam te hi chhiar la, i la hlawhtling ang" alo ti a. Chu pa thusawi chu awihin lehkhabu ṭha hlir a chhiar ta a. British Prime Minister ropui tak alo ni ta a ni an ti. Lehkha chhiar tam hrim hrim hi a ṭha e, chutih rualin a ngaihnawm leh hlimawm lam ringawt chhiar erawh hma sawn tum tan a fuh ber lo. Lehkhabu ṭha tak tak, a ngaihnawmna lam aiin a ninawm lama kal zawk hi tam tak a awm ang, chutah tak chuan tih hram hramna nen han chhiar la, a hlâwk zia leh finna i chhar belh tam zia i hre fiah thei ngei ang.
Ziak mi/mi thiam kan neih ṭhat ber berte zînga ka biak pawh theih hote, Kumina an lehkhabu chhiar chhuah tawh zat ka zawh a, an chhiar chhuah dan tlangpui chu-
1. F. Vanlalrochana–bu 60 chuang
2. Dr. H. Laldinmawia–bu 30 vel
3. Lalrammawia Ngente–Holy Bible leh bu 15 vel
4. H. Lalawmpuia–bu 20 vel
An vai hian hna nghet nei, thu leh hla lama inhmang, Mizo Academy of Letters (MAL)-ah pawh an rinrawl berte zînga mi an ni a, hmân ni lawka lehkhabu chhuahte an ni hlawm bawk. Duh anga an chhiar tam hman meuh loh thu min hrilh nachungin khi ti zat khi an chhiar chhuak hmana. An chhiar chhuah thlip thlap si loh, an thu ziak leh an hnathawh puitu tura an chhiar kual nasat thu min la hrilh ta deuh deuh zawk a ni.
Zirlai ṭhen khat, zir lai bu pawh chhiar chhuak peih lote kan awm ṭhin. Chumai bakah exam zawh rual ruala lehkha zir leh chhiar kan chawlh san ve nghal zat ṭhin pawh hi a a zirlai zia lova. Zirlai kan nih ang ngeiin inzir zel a, inchhiar zau belh ve hi kan tih makmawh a ni. Lehkha thiam kan tihte hi mi inchhiar zau peih, lehkhabu chhiar tam, an chhiar tawhte vawng ṭhaa, a taka hmang chhuak thei te hi an ni. French archbishop Francois Fenelon chuan, "Ka lehkhabu zawng zawng leh ka zirna hi kal sanin Europe-a lallukhum zawng zawng hi ka chan tur ni ta sela, lallukhum hnawlin ka lehkhabute hi ka thlang zawk ngei ngei ang," a lo ti hial a. Lalna, ropuina, hmingthanna leh hausakna ai pawhin lehkhabu aṭanga a chhar finnate chu a thlang zawk a ni.
Chhiar tlem si, sawi zau si, mahni ngaih dan ṭha ber leh dik ber a ngaia Sahuai thing vawn tlatte kan awm ṭhin. Hei hian thil tam takah buaina a thlena, thawh hona leh nun hona kawngah harsatna a thlen fo mai. Zoram khawvel 1-8 ziaktu, L Keivom chuan heti hian lehkha chhiar ṭhat zia a sawi a, "Lehkha chhiar hlâwk zia i ngaihtuah ngai em? I chhiar ni la lain i mit a lo vâr ṭan ang a, saruak mai i nihzia i hmu chhuak nghal ang a, saruak khuh nan hriatna theipui hnah i lam nghal rûai mai ang. I chhiar hnem poh leh i mit a lo var deuh deuh ang a, thim leh êng i rawn thliar thiam ang a, rawng chi hrang hrang danglamna pawh. I mit a lo var ṭan hnu chuan i kalna tur kawng pawh i rawn hmu fiah deuh deuh ang a, i hma lam kawng pawh i ar khaw thim dai mai mai tawh lo ang. Pindanah ṭhu rengin, i lehkhabu chhiar chuan khawvel hmun tinah a zinpui ang che a. Hun liam tawh nen inhmatawnin, kum sang tam tak ral taa mite nen a inkawmtir bawk ang che. Chuvangin lehkha chhiar rawh, i hriat loh hlanin, i nunah khawfîng a lo chat ang a, i var ta huai mai ang." (Pherzawl titi)
Rev PC Nghaklianmawia pawhin, "Lehkha chhiar hlut zia leh hlawk zia hi sawi zawh theih a ni lo vang. Rilru hah a chhawk thei a, suangtuahna khawvel nuam takah min chentir thei a, khawvel buaina leh lungkham thlawh khûmin suangtuahna vanram tla fualah min chentir thei. Hriatna dik leh rintlak min hlui a, internet khawvel hmanga thatchhiat kan zir mek laiin lehkhabu chhiar chuan he khawvel hi hlawhchhuah khawvel a nih zia leh thawhrimna leh thlan tui hmanga hlawhtlinna hi hlawhchhuah tur a nih thu min hrilh nawn leh a, chutiang taka hlawhchhuah hlawhtlinna chu a thlum bik tih min hriattir bawk. Lehkhabu chhiar hian hriatna leh finna khawvelah min hruai lut a, khawvel mifing leh mi ropuite dawhkan min kiltir ve a, hmai hmachhawna kan hmuh ngai loh tur mi ropuite nen huang khatah min khungkhawm a, nun kawng dik min zirtir bawk. Lehkhabu chhiar hian mihring nun a khawih danglam thei a, a thlak danglam hlawk thei. Lehkha chhiar ngai lo leh lehkha chhiar ṭhin chu nasa takin an danglam a ni," tiin lehkhabu chhiar ṭhatzia leh ṭangkai zia chiang tak leh fiah takin a sawi bawk.
'Thih sak pawh ka ngam' tih ziaktu Darrokima chuan, "Lehkha chhiar ngai lo chu a pianpui finna ṭha eltiang mah sela, chu chuan fân tawp a nei a, famkim tâwk lohna leh mawlna lai tak a nei ngei ngei ṭhin. Lehkhabu ṭha chhiar hnem na na na chu pianpui finna nei lem lo pawh a inzir fing chawp thei a, nasa takin hma a sawn thei a. A thlen phak ngai loh tura mi tam takin an ngaihah a chuang kai daih thei,"
Kan tun hunah ve zawng inawm tleina tur hi a tam ta lutuk a, lehkha pawh hi kan chhiar peih ta meuh lo. Kan lehkhabu dah khawmnate hi khawih thiang lo ang maiin kan keu khata, a amawiah kan tlar dul vel ta mai mai niin a lang. Kan ngaih san em em Japan ho hma sawnna ang chu neiin la chhawng ve zel thei mah ila an hmasawn theihna chhan, lehkhabu an chhiar tamna hi kan la entawn ve tlat lo hi kan hma sawnna ti khingbaitu a ni. Khawsak phung changkang si, rilru leh hawihera changkang si lo nih hi thil zahthlak tak a ni a. Chuvangin ramin hma a sawn a, a ṭhan theih nan a mi cheng keini hian thiamna leh finnate ti punga, neih belh turin lehkha chhiar tam kan mamawh a ni.
- Zonunkima
5th semester
Department of Political Science
Government Aizawl West College