Lirthei khalh leh hawihhâwmna
Maxicab aia bus service a lâr zawk hun laia kan hmaa ṭhute motor ruih vanga an chil per leh luak, kan lu leh hmai hmanga kan lo dawnsawn zeuh ṭhin laite kha rilruah a thar leh ṭhin. Sumo service a lâr hnuah pawh hian hawihhâwmna leh phungthlukna tlachham ve tak tak, ṭhutpuite tan ka hnawksak em tih pawh ngaituah ngai lo, Mizo ni ve bawk si, ṭhutpui hrehawmzia leh ninawmzia hre tawhtu leh tawng tawhtu kan ni tawh mai thei bawk.
Lirthei khalh thiam si, mahse, hawihhâwm lo leh nungphung ṭha leh mawi hre si lo, traffic dan leh hrai hre bawk si lo bakah, fimkhur bawk si lote hi an ngeiawm a, an veiawm bawk. Lirthei chhunga zu rui, meizial zu, sahdah, khaini, tuibur hmuamte bula ṭhut pawh a hrehawm tawk nak-a-laia a lirthei khalhtu berin kan sawi zawng zawng a tih lek phei chuan ropui lo tak a ni. Tunlaiah phei hi chuan zuk leh hmuam tite an chêp tawh hle avangin a ti ṭhinte paw’n simna hunah hman a ṭha hle mai. Zu leh damdawi hmansual erawh sawi lova lum a ni ang.
JF Laldailova chuan, ‘Manner chu nunphung, nungchang, zia’ (English – Lushai Dictionary, 1969, 2005, p.326) a tia a. ‘Etiquette chu mi biangbiak dan, mi zahder thiam dan, mi hma leh mi zinga chet dan mawi, phungthlûkna’ (p.184) tiin a sawifiah bawk. Mihringte hi social animal kan nih avangin cheng hova awm khawm ṭhin kan ni a. Hei vang hian nungchang mawi leh ṭha, hawihhawmna, phungthlukna, mi zah derna, mi dang venthawnnate leh a nachang hriatte hi kan ngaih pawimawh a ṭul hle. Hetiang mi kan nih pawh hi a ngai niin a lang. Lalhruaitluanga Chawngte-in, “Kan tunlai hunah hian chengin kan neih angte nei ve ta se, Taitesena te, Chawngbawla te, Khuangchera te ṭhianho, Vana Pa leh an kawmthlangpate khan in lirthei man to ber ber angte hi neiin han khalh ve ta se… ‘Nau zan mu ka tiharh palh ang e…He lai velah hian lungphu ṭha lo an lo awm ang a, ka thâwm hi an lo ning palh ang, an pi ber hi a chak tawh si lo a, a lo muthilh theih loh phah ang e, kea kalte tan a hlauhawm palh ang e, mit fiah vak lo chunga loh theih loh thil avanga lirthei khalhte an lo awm ang a, an tan ka hnawksak palh ang e,’ tihte khan an rilru a luah leh tlat ang a, an va han hnawksak dawn lo chiang tak. Mi tana hlauhawm tur khawpin an tlan lo ang a, mi an su thuak ta palh a nih pawhin an nuih lo ang. Nuih chu sawi loh, an sut thuakate tan pawha thinrimna chi loh khawpin inphahhniam takin thupha an chawi ang. Thlahtute ber chutiang an nih chuan an thlahte pawh chutiang chu ni tur kan ni a, mihring inthlah chhawn danah thlahtute chu chhun tur kan ni,” tia MAL-in Book of The Year 2016-a an thlan ‘Aizawlah Aizawler’ (2016, p.32 – 35) tih bua a ziah kha a pawimawh mang e.
A hmasa berin lirthei khalh tur chuan lirthei khalh phalna (license) neih a ngai a. License puitling neih hmain learner license kan nei hmasa phawt ṭhin. Learner-te chu inzir mek an nih avangin an lirtheiah ‘L’ an bel tur a ni a, lirthei khalh zirtirtu bak a phur thei lo. Learner license pawh i nei lo a nih chuan lirthei khalh lo ngam la i tan leh mi dangte tan a him a ni mai. Kum tling lo lirtheih khalh phei chu danin a phal lo tawp tih hria ang che. License neih avanga fimkhur lo taka khalh theih a ni kan tihna erawh a ni hauh lo. Lisence nei lo, mahse, lirthei khalh thiam tak tak i hre tho mai thei. Khalh thiam ringawt a tawk lo va, traffic dan leh hrai leh road sign i hre lo thei a. Learner license i neih hnuah license puitling nei turin lirthei i khalh thiam leh thiam loh bakah, traffic dan leh hrai leh road sign-te chu oral exam hmanga paltlang a ngai leh ṭhin bawk. Kei pawh ka exam hmasak berin traffic dan leh hrai leh road sign ka hriat tawk loh avangin ka tla a, a hnua ka exam lehah erawh ka pass ve thei ta a ni.
Tun hma khan driving license neih a awlsam ṭhin hle niin ka hria a. Test leh oral exam hmachhawn lova licence nei kha an awm tluahin ka hria. Tunah erawh hi chuan license neite hi chuan test leh oral exam an hmachhawn a, an paltlang tak zel avangin lirthei khalh dan tur chungchanga dan leh hrai leh road sign-te an hre tlangpui tawh niin a lang. January 7, 2024 khan SP, Traffic Pu Stephen Lalrinawma paw’n “Lirthei khalh, a hman dan leh enkawlna kawngah lirthei neitute’n hma kan sawn zel a. Amaherawhchu, traffic dan leh hrai hriat loh avang te, ngaihthah hrim hrim leh fimkhur tawk loh avanga chesual leh man tawk kan awm fo a, hemi kawngah hian ṭan la thar zel turin lirthei neitute kan infuih thar a ni,” tia a sawi nghe nghe kha (DIPR, Mizo Press Releases, 3712/2023 – 2024).
Lalhruaitluanga Chawngte vekin, “…mihringte hian kan rilru leh thinlung, kan ngaihtuahnaa awmte kan tilang a, a remchan dan ang angin, kan thiam dan ang angin, a chang phei chuan mi hriat atana kan duh loh thil thlengin, a hnuaa kan zah leh hnuhnawhna tur thlengin keimahnia thil awm hi kan puang chhuak ṭhin,” (Aizawlah Aizawler, 2016, p.57) tiin a lo ziak a. Kan Bible paw’n, “Tuia hmel ngai a lang angin, Mihring thinlung chu mihringah a lang,” (Thufingte 27:19) a tih ang deuhin, lirthei khalhtu thinlung leh rilru puthmang chu a lirthei khalh dan leh a enkawl danah a lang chhuak ṭhin kan ti thei ang. Lirthei chu a khalhtu hmanga chea ding a nih avangin a khalhtu chu a finvar a, a chim chin a san a pawimawh.
Mi ṭhenkhatte chuan an hnunga lirthei tlante ngaihtuah lo leh signal pe lovin an din duhna hmunah an ding tawp ṭhin a. Mi ṭhenkhat lah kawng péngṭhuamah signal pe miah lovin an duhna lam panin an tlan nghal ringawt ṭhin bawk. ‘Kawngpui hi ka ta a nia’ ti ang hrimin kawng lai takah lirthei lo park ta mai lah bo lo. Ṭhenkhat an hmel hriat biak tumin an ding thut a, rei tak tak thil an la sawi thin lehnghal a. Kawng zau lai zawng lo va, kawng zim laia lo inher (turn) ta maite pawh an awm. Double parking pawh engahmaha ngai lo zu han awm a! “Kawng chhoah, chhuk zawnga kal zawkin chho zawnga lo kalte kan duhsak zawk tur a ni, thâwl taka kan inpel thei lo a nih chuan chhuk zawnga kal chuan dingin kawng a lo kian tur a ni,” (Lirthei Khalhtute Hriattur & Road Traffic Sign’, p. 22) tih a nih lain, mi ṭhenkhat chu chhuk zawnga lo tlante chu chho zawnga tlante’n kan lo nghah a, kan lo ngaihchan ngai an awm bawk.
“Lirthei khalhtu zawng zawngin kawng vei lam nêkin lirthei an khalh vek tur a ni a, kawng dinglam chu an mahni tâwk zawnga lirthei dang lo kalte leh an aia tlan chak zawkte tan zau thei ang berin an zuah tur a ni,” (Lirthei Khalhtute Hriattur & Road Traffic Sign’, p. 3) tih a nih laiin mi ṭhenkhat, mahni side lo lam dinglama chak taka tlan chingte an awm bawk. Indicator light hmang thiam lo pawh kan la awm nual. Kan kalna tur emaw, kan dinna tur lam kan pan dawnin kan panna lam turah indicator light tih en tur ni awm tak a nih laiin ka sawi ep zawnga indicator light tiêng ta mai kan la tam. Kan hnunga lirthei tlan, kan intlan pelhtir dawn erawh chuan kan intlan pelhtirna tur lam lo zawk vei lamah indicator light kan ti eng tur a nih laiin min tlan pek turte lama indicator light tieng ta daih pawh an la tam mai!
MVI, Mizoram-in ‘Lirthei Khalhtute Hriattur & Road Traffic Sign’ tih lehkhabuah chuan, “He dan hi Section 118 of the Motor Vehicles Act, 1988 (59 of 1988)-a Central sawkarin lirthei khalhtute tana a siam a ni a, hei hi driving license diltute tana hriat fiah a awlsam zawk theihna turin a zulzuia lehlin a ni. Heng dante hi lirthei khalhtu chuan a hriat hle bakah a zawm ngei ngei tur a ni…He dan hi a hmingah chuan, Rules of the Road regulations, 1989 tia koh a ni ang…” tiin a inziak a. Chuta mi chu hetiang hian ka ngaih pawimawh zualte la chhuakin a point tê têin han tarlang ila.
1. Emergency thilah mi a lo hmanhmawh thei a, ‘Ka lo tlan hmasa ang e’ tia kan hnunga lirthei khalhtuin horn a hmeh rik chuan tlan chak sauh lohvin, hre lo âwm taka awm mai lovin kawng lo ken vat tur. Emergency ni bawk si lo a nih erawh chuan kan hmaa lirthei awmte tlan pelh zung zung lova dawhtheih zir a mawiin a ṭha hle bawk ang.
2. Min tlan pêl turte himna ngaihtuah chungin kan hmaah lirthei awm leh awm loh ngaihven a, signal inpek a ṭha. In tlan pelhna kawng zau ṭha a ni em tihte pawh ngaihtuah a pawimawh.
2. Indicator light a ṭhat loh chuan kut dinglam hmanga ‘hand signal’ pawimawh zual kan hriat turte chu:
a) Speed sang aṭanga tlan muan dawnin: Kan bân dinglam chu phar chhuakin, kut phahin hnuai lam a hawi ang a, chhuk leh chho zawnga vai tur a ni. A hnunga lirthei dang lo kalin a hmuh chian thlengin a vai tur a ni.
b) Lirthei khalhtuin a lirthei chu a dintir dawnin: A ban dinglam chu sang taka phar chhuakin, kut phahin dinglam a hawitir mai tur a ni.
c) Dinglama pên dawnin emaw, eng emaw vanga kawng dinglama a kal duhin: Bán ding lama phar chhuakin dàr nena inzawla ngil taka pharin, kut phahin hma lam a hawi tur a ni. Kut tih chet loh tur a ni.
d) Veilama pên dawnin emaw, kawng veilama kal dawnin: Bán dinglam phar chhuakin, a kut chu sana vir loh zawngin vai vir tur.
e) Lirthei khalhtuin a hnunga lirthei lo kal inpelhtir a duhin: Bán dinglam phar chhuaka a dàr nena inzawla pharin, a kutphah chu hma zawng leh hnung zawngin a hui ang.
3. Lirthei khaltu reng rengin lirthei an park dawnin, an lirthei chuan mi dangte tan rokhawlhna emaw, harsatna emaw siam lo thei ang berin a park ṭhin tur a ni. Park-na hmun a nih pawhin park dan tur an lo siam sa angin a park ve mai tur a ni.
a) Kawng pengṭhuam, kawng kawi emaw kawng pâwng bulah park loh tur.
b) Kawngpui leh lamah lirthei lo in-park tawh sa an awmin emaw lirthei dang tan harsatna a siam dawn chuan park loh tur.
c) Bus stand bul hnaiah, school emaw hospital luhna dâlin, traffic sign târ lai hliahin emaw, kângṭhelh motor tui lakna dâlin emaw mi compound-a lut leh chhuak tur dâlin dan loh tur.
d) Mahni side lo lamah (ding lamah) park loh tur.
e) Lirthei khaltu reng reng chuan a lirthei chu kawng hmang vetu mi dang tana hlauhawm, dîpdâl emaw harsatna siam zawngin a park tur a ni lo.
4. Silencer tipawp/ siam danglam hmanga ri bengchheng tak siam phal a ni lo. Lirthei kan inzui reng rengin kan hmaa mite an din thut emaw, tlan muan thut emaw pawha va su lo tâwk turin kar âwl kan siam reng tur a ni.
5. Mahni lirthei khalh lai thunun ṭha thei lo khawpa zu emaw, drug emaw rui chu man vawi khatnaah Rs 2,000 chawi leh thla 6 chhung lung in tân. Kum 3 chhunga man nawn leh a nih chuan Rs 3,000 chawi leh kum 2 lung in tang tura hrem theih a ni.
Driver hawihhâwm i nih theih nan hetiang hian ti ṭhin ang che:
1. Lirthei i khalh hmain ṭawngṭai ṭhin ang che.
2. Bike changkang emaw, car changkang emaw i neia i khalh emaw a nih pawhin chapo lo la, driver dangte’n kawng kian bik zel turah inngai lo la, kawng lo kiantu zawk nih hi a mawi a, a zahawm a ni tih hre reng ang che.
3. Phurh i nei a nih chuan ṭawng reng bik lo la, an ṭawng hun nghakin an sawi ve tur ngaihtuahin zawt ṭhin rawh. Fing leh thil hria nih hi a ṭha viau nachungin intifing, intihria hi chu a hrilhfiahna a dang daih a nia. I hritlang a nih chuan mask vuah rawh. Chuanpuite bula hahchhiau leh khuh vak vak a mawi lo va, an tan kan tenawm thei tih hriat a tha.
4. I hnunga miin lehpelh che tuma horn a hmeh rik chuan kian vat rawh. Emergency avangin a hmanhmawh thei a ni tih ngaihtuah thleng ang che.
5. I hmaa lirthei i tlan pelh hnuah ṭawngkain emaw horn hmet rik hmangin emaw lawmthu sawi rawh.
6. Miin an lirthei tiding meuhva kawng an lo ken che chuan ṭawngkain emaw horn hmet rik hmangin emaw lawmthu sawi ngei ngei rawh.
7. Kawng hi vantlang kawng a ni tih hria la, kea kal leh lirthei dang kalna dîpdâl zawngin lirthei hûng suh. Mi dang tan harsatna ka siam palh thei ang em tih ngaihtuah chungin i lirthei park rawh. Hmanhmawh vanga kawng lai deuha i lo park palh a nih chuan polite takin a tuartute hnenah ngaihdam dil rawh.
8. Mi lirthei i tauh palh emaw, i tihmelhem palh emaw a nih chuan a neitu hnenah rang taka kalin emaw, phone hmangin emaw biain ṭha takin a nihna tak hrilh rawh. Sum i nei a nih chuan chawi inhuam la, sum leh paiah i lo pachhe deuh a nih pawhin tha tak leh tlang takin i harsatna sawi rawh. Miin dik taka a harsatna a sawi chuan hriat thiam loh tur thu a awm lo.
10. Miin kan kan motor an tihpalha ngaihdam an dil chuan, “I chawi ngei ngei a ngai,” ti nghal ringawt lovin, hre thiam a, ngaidam theitu nih hi a zahawm a, a ropui. Chutih rual chuan dan anga thil tih erawh a ṭha ber thei tho bawk.
11. Kan hriat reng pawh kan theihnghilh thut theih avangin lirthei khalh/tlan dan tur, dan leh hrai hre tura kan ngaihte’n an tisual palh thei tih hriain hre thiama ngaidam theitu nih a mawi a, a zahawm hle.
Lirthei khalhtu hawihhâwm leh phungthlu i nih theih nan i rilru leh ngaihtuahna tichangkang la, i lirthei i enkawla i hman danah mi smart tak ni ang che. BA, MA i zir kher lo a nih pawhin nungchang ṭha i neih a, i hawihhâwm a, mi dangte i care tlat chuan i zahawm tho ang. BA, MA, sawrkar hna sang thawk chapo si aiin i zahawmin i ropui zawk daih thei a ni.
- Zoliansanga Tlau