Written by
- Dr Vanlalsiama Chhangte

HRISELNA ṬHA ZAWK NEI TURIN

Mizoram hian hriselna kawngah hma kan sawn chho zel a. Tun hnai lawk khan NQAS (damlo enkawlna hmun ṭha tehna) Certification chu kan District Hospital pathum leh UPHC pakhat hnenah pek a ni a. Aizawl leh Lunglei Civil Hospital te phei chuan MusQan leh LaQshya (naupang enkawlna leh nau neihna hmun ṭha bik) certificate an dawng bawk a. India hmar chhak state zingah, a ruala hetiang certificate pathum dawng thei hmasa ber an ni nghe nghe a ni. Hetiang hi a nih mek laiin, a chhe lama kan hming lanna erawh tam tak a awm ve mek bawk a. Cancer leh HIV/AIDS bakah natna chi hrang hrang hluarna ram kan la ni hrih a ni.

Hman deuh khan NexGen Organisation hian school pakhat zirtirtute leh zirlaite tan Leadership Seminar ni hnih chhung kan nei a. An Principal chuan, "NexGen aṭanga rawn kal, thusawitute ngun takin ka lo en che u a, tumah zuk leh hmuam ti in awm lo tih ka hmu a ni," tiin min hmuh dan a sawi a, a lawmawm ang reng hle. Amaherawhchu, Mizote hi a tlangpuiin heng kawngah hian kan la fihlim lo nasa hle a; pun khawm nikhua pawhin kan hmel hi a la lang ung khuk mai a. Zuk leh hmuam laka fihlim vek kan vang em em a; ruihhlo leh zu ngawl vei ni lo pawh, dam ṭha tawk lo kan tam hle a ni.

Mizoram hmasawnna leh danglamna turte kan sawi ṭhin a; hmasawnna hi pawn lam aṭang ni lovin keimahniah a inṭan ang a, keimahni ngei hian hma kan sawn tur a ni. Hrisel taka rei tak dam hi hmasawnna thlen tur leh chen thei tura thil ṭul tak a ni a. Rei tak Pathian rawng bawl a, a ṭulna apianga thawk chhuak thei tur te, kan faten rei tak nu leh pa an neih a, fahrah an lo tlemna turin a pawimawh hle bawk a ni.

Mizorama thihna thlen chhan tam ber chu zu kaihhnawih, thin ṭha lo leh pum lam natna te, lung ṭha lo leh thisen sang te, cancer leh chuap lam natnate a ni (Economics and statistics data- 2021). Heng natna tam tak hi ven theih a ni a, nun phung dik leh hrisel zawk hmanga pumpelh theih a nih avangin ram changkang zawkah chuan mi nawlpui dam hun chhung pawh a rei zawk ṭhin reng a ni. Hriselna ṭha zawk nei tur hian tih theih kan nei ṭeuh a, a pawimawh zual ṭhenkhat sawi kan tum dawn a ni.

1. Taksa insawizawi ṭhat: Hman deuh khan Arunachal Pradesh-ah ka zin a, zing kara exercise la ka hmu mang tlat lo mai. Mizoramah chuan zing kara kal leh tlan te, Gym-a taksa insawizawi leh infiamna hrang hrang khel kan ṭhahnem sawt hle a ni. Hei hian hma kan sawnna a tihlan laiin exercise lakna chang hre lo erawh kan la awm ṭeuh mai. Mi thiamte chuan nitin darkar chanve tal exercise lak a ṭul ngei thu an sawi a ni. Kan ei a ṭha chho a, hnathawhnaah tha kan hmang tlem thung a, hei hian nghawng neiin lang nghal lo mahse, mi tam takah zun thlum leh thisen sang a thlen mek a ni. Heng tunlai natnate hi taksa sawizawi ṭhat hian nasa takin a veng thei an ti a, chuvangin, hrisel kan duh chuan insawizawi turin hun kan insiam ngei ngei tur a ni. Keimahni bakah kan fate pawh insawizawi turin kan hrilh tur a ni a. Naupang thau an tam tawh em em, heng hi a pawi thui theih em avangin kan taksa, che tura Pathian siam hi, chettir ngei i tum thar leh ang u.

2. Hun bi vawn leh hman ṭhat: Mut hun leh thawh hun mumal tak kan nei tur a ni. Hna pawimawh bik leh ṭul tak a nih loh chuan, Siamtu hun bi ruat hi kan bawh pelh loh hram a pawimawh hle. Mut hi 'power house' te pawh an ti a, mut ṭhat hian damdawi tam tak a hen a ni. Mut rau rauvah zanlai hma lam ngeia mut hi a ṭha bawk a; chuvangin, duh hun huna mut a, duh huna thawh te, chhuna mut tlat te hi kan hriselna atan a pawi em em dawn a ni. "Engkim tan hun ruat a awm," tih a nih angin a hun zelah thil ti ila; thawh hun, lehkha chhiar hun, inkhawm hun leh hnathawh hun te pawh hi vawng ṭha ila. Nun 'balance' tak kan lo nei ang a, kan taksa, rilru leh thlarau pawh a lo hrisel dawn a ni.

3. Ei leh in a fimkhur: Ei leh in lam zir mite chuan, “You are what you eat,” an lo ti a. Kan ei duh zawng leh ei tam emaw, ei tlem emaw ang zelin kan taksa pawhin hriselna leh dam lohna a lo nei thei a ni. Tunlai hian 'fast food', kan taksa tana ṭha hauh lo, han eia tui bawk si a tam em em a; heng hi kan ei ṭhin a nih pawhin chin tawk kan neih a ngai hle. Thlai hring leh thei rahte hi a hriselin a ṭha tih hriat a ni; chuvangin, kan ei tam a pawimawh. Mizote hi hemi kawngah hian hma kan sawn hle a, thingpui thlum aiah thingpui sen hang in kan uar chho hian Mizote hi zirtir nuam tak kan nihzia a tilang a ni. Chaw ṭha zawk ei turin theihtawp chhuah zel ila, kan lo hrisel dawn a ni.

4. Zuk leh hmuam tih loh: Meizial, sahdah, zarda etc. ṭhat lohna, a kawmah ngei, chiang taka a inziak kulh chung leh, mi tam takin cancer an vei phah tih kan hriat hnu hian, Mizote zingah sim thei lo, la tizui zel kan va tam tehreng em! Eng pawh nise, tuna la ti mek, sim duh/tum lo emaw, sim thei lo kan ni a lo nih pawhin, kan fate leh ṭhang tharte tal chu ti ve lo turin i fuih tlat ang u. Ka pa hian meizial a zu a, sim duh mahse a sim hlei thei lo va. Ka hnena a sawi ka la hriat reng chu, “Mama, mei zuk hi a ṭha lo em em a, kei hi chuan ka sim thei tawh lova, mahse nang chuan rawn ti ve hlek suh ang che," tih hi. Ka pa thu ka awih avangin vawiin thleng hian meizial fawh khat pawh ka la fawp lo. Nu leh paten kan sim emaw kan tih loh hi a ṭha ber a, mahse kan sim thei lo a nih pawhin kan fate hi thil ṭha hrilh i bansan chuang lo ang u.

5. Zu leh ruihhlo laka fihlim: Thin ṭha lo kan tam em em a, kan thih chhan tam ber pawl pawh a ni. Chumi thlentu chu zu a ni tih hi kan hai lui zel ang tih a hlauhawm hle a ni. Zu hi thin tan tur a nih miau avangin, miin a in fo chuan a thin leh a taksain a tuar lo va, kum tam an daih loh phah ṭhin a ni. Kan duty-na hmun, ICU-ah hian zu vanga thin ṭha tawh lo hi an awm reng a, zu zawrh lai phei kha chuan damlo tam zawk an ni ṭhin. Zu leh ruihlo ti tawh tan sim a har hle a; chuvangin, ṭhang tharte kan ven dan tur leh fihlim tura kan zirtir dan tur kan ngaihtuah a ṭul a ni. Harsatna tawk tawhte tihdam dan tur kan buaipui aia nasaa a la ti lote ven hna hi kan thawh chuan, kum rei vak lovah, ṭhalai fel tak tak, heng thila buai ve lo, hmasawnna kawng zawh mup mup kan nei mai dawn a ni.

6. Taksa vawn thianghlim: Nupa inkar ni lova sex hman hi Pathian duh loh zawng a ni a, natna hlauhawm inkai darh theihna a ni bawk tih kan hriat a pawimawh hle. Nupa nun hlim leh him tak neih kan duh chuan, inneih hmain thianghlimna kan vawng him tlat tur a ni. Thianghlimna vawng him turin kan fate leh ṭhang tharte zirtir ila; tichuan, ṭhalai thianghlim tura intiam thei an lo pung zel ang a, natna hlauhawm tam tak lakah an lo fihlim bawk dawn a ni.

7. Pathian thu awih: Hriselna atan pawimawh ber mai chu Pathian ṭih leh a thu awih hi a ni. Pathian hi min siamtu a nih miau avangin a thu kan awih chuan kan taksa tana ṭha lo kan paih a; finna, felna leh insumtheihna te miin a lo nei ṭhin. A tlangpuiin, mipui mimir aiin Kohhran upa an dam rei zawk an ti ṭhin a, hei hian Pathian thuawih hlutzia a tilang awm e. Fianriala Pathian pawl leh a thu zir te, Kohhran bel tlatte hi taksa mai bakah rilru leh thlarau tan a hrisel a, dam reina leh hlimna a ni tih kan hriat reng a pawimawh em em a ni.

Woodrow Wilson chuan, "Hausakna i hloh chuan engmah i hloh lova, i hriselna i hloh chuan eng emaw i hloh a, mahse i nungchang i hloh chuan engkim i hloh vek a ni," a lo ti a. Hriselna ṭha zawk nei tura kan beih mai bakah nungchang ṭha, Pathian nena inzawm kan neih chuan, he khawvela dam reina mai bakah chatuana dam rengna thuruk kan nei dawn a lo ni reng mai.

- Dr Vanlalsiama Chhangte