MIZO PIPUTE THUFING
Kan Mizo thufing leh thu rochhiahte hi a hunlaia an hnam leh khawsakna azira an nunphungin a ken, a taka an lo paltlang tawh an tawn hriat ngei aṭanga thu rochhiah, tam tak zinga tunlai thlenga eng emaw tih ni khuaa sawi la lhawh fo ṭhin pakhat hi eng vanga hetiang hi thufinga hmang nge an nih leh eng nge a tum chiah hre turin i han zir dawn teh ang.
Chung thufing leh thurochhiah ṭha tak tak an lo chherchhuahte chu ṭhangthar hovah hian a buk ṭhelhin a ṭhelh tih ang maia a tum dan ang lo taka hrilhfiah (interprete) awm fo ṭhin hi a pawiin a ngaimawhawm hle a. A lo dawngsawngtu tan inhmuhsitna, thu hatthlala takah a chan theih avangin Upate thurochhiah thufing mawi tak pawhin a hmelhem phah thei dawn a. He thufing sawi tum tak hi kan zawngchhuak tur a ni.
Chuta tan chuan Pu Rualkhuma Colney lehkhabu siam Riak maw 1995 chuan thufing eng emaw zat a chhui a, a hrilhfiahnte a siam bawk. Chubakah pipute thurochhiah, thufing, ṭawng upa kan tih mai ṭhin harsa tak tak college-ah te hial an lo zir ṭhinte pawh a awm a. Thufingin a tum tak hrechiang lova mahni ngaihdan hmanga lo nikang mau puah phawng phawng tawk kan awm ṭhin hian upate thurochhiah ṭha tak hi a thaichhe ṭhin a ni.
Ka han sawi tum tak upate thufingin a tum loh ang taka an rawn sawi chang hian, upa damrei thil chinchang hre mite leh Riakmaw bu siamtu ngei pawh hian a tum leh a nihna tak an rawn au chhuahpui ka beisei viau ṭhin a, atu amahin pip e pup e an tih loh avangin Riakmaw bu behchhana hmang pah chungin sawi fiah deuh ka han tum hram hram dawn a ni. Ka thuziakte a lo phuailuai deuh emaw, a lo sai sa deuh emaw, chawngkhum dan tlang huat loh tih chang chawiin leh a hre zawkte cho chhuahna pawh a ni fa hmiang.
Mizo pipute thufing leh thurochhiahte hi ngaihdan zau zawk nei chung leh hnam thufing an nihna ang taka hnam tana a ṭangkaina leh hnam nun zepui an nih dante lailang zawnga hrilfiah a, hnam inpumkhatna leh lungrualna siam zawnga hrilhfiah tur a ni. Tun ṭuma kan buaipui tur thurochhiah, thufing awmze thuk tak nei chu :
Hmeichhe finin tuikhur ral a kai lo tih hi. Hmanlaiin mizo upaten khua tur an sah dawnin ram hrisel tur, tlangchhip lam deuh emaw tlangdung, hla lo deuha tuitlan tur awm theihnaah khua an din ṭhin. An phak angah chuan an fimkhur hle a. Chu khua tura an sah turah chuan Arpa chhiarkhuan an keng lut a, zante an riahpui a, arkhuan hun pangngaia a khuan al al chuan, chu tlang leh ram chu a hrisel a ni tih an finfiahna a ni a, an duhtui hle. Tuihna awmna, an tuikhur hiahna chu lam hla hret pawh ni se, an tui chawi hun hi a thuhmun deuh tlangpui a, mi veivak an tam avangin thawm a tam a, hmeichhe tan pawh mahnia kal a hlauhawm nep deuh ṭhin.
Tuikhur a chin ram lam chu ramhnuai a ni tawh mai a, chuvangin, "Hmeichhe finin tuikhur ral a kai lo," tih thufinga "Tuikhur ral" tih chu ramhnuai tihna a ni ta a ni. Kan pipute kha thlawhhma siama ei la ṭhin an nih avang leh an ramṭheh kha ram chhia a kar lakah a awm te a nih loh chuan ram zau tak tak kha inri tawn vekin zauawi takin ram an bawh ṭhin a, thlawhhma pawn lam zawng kha ram hnuai, miral leh saral lakah pawh fimkhur ngaihna a ni leh a.
Hmanlai finna kan sawi tum leh tunlai finna a inang vek thei lo va, tunlai thiamna ang chi reng reng hi a rim a ra pawh an la hre pha lo. Ṭhangthar ten sikul leh college aṭanga subject hrang hrang thiamna leh finna an zirchhuah leh hmanlaia finna an tih an hman ṭangkai em em nen chuan a inpersan hle reng tur a ni a, buklung khata tehkhawng siam chi a ni lo. A hma lama kan sawi tawh bakah Zawlbukah val upain tlangval leh rawltharte chu tlawmngaihna, rinawmna, taimakna, ṭhahnemngaihna, a hun laia mipa mawh zawng zawng huaisennate nen sa ral leh mihrang ral laka khua leh tuite chhanhim thei tur leh buhbal neihah hma la zau va, ṭhahnemngai a, chhumchhiate keptu ni thei tura hna hrat hraih turin an fuih ṭhin. Heng nunte avang hian hmanlai deuh kha chuan pur chaw hi an awm ngai lo a ni.
Heng hunlai hian mihring an la tlem a, ram an la daidar lo bawk a, mihring ral leh sa ral laka inven reng a ngai ṭhin. Ei leh bar thawhchhuahna leh khawchhung in sakna hmanraw chi hrang hrangah ramhnuai lam aṭanga châk lak vek nen mipa kova innghat vek a nih avangin mipate hma hi a zau lo thei lo. Ram ṭha tura ngaih kha lovah an ṭheh a, chu chu mahni lo turin an thlang ṭheuh va, ramṭheh chhunga an thlan ṭheuh chu enin an kal a. Riahbuk khuar te, thingfawm leh tuichawi leh riahbuk sak te, ram tikang lo tur ang bera lo hal a ni leh a. Thlam châk lakkhawm leh thlam sak a ni leh a. Sa manna tura thangkam chitin kam aṭang a, buh tuh, thlai chi thlak lam hna reng reng kha mizopa tan chuan tawpin tai awm lovin ram hna chu a inkhachhuan chho tup mai a ni.
An ram ṭheh kha a hlat loh chuan lehlângin kal lam haw lamin mipain hma an hruaiin hnung an dawl zel a. Eng ral pawh lo awm ta hlauh se la, mipa a hmasa lama kal leh a hnuhnunga kalte khan an hmeichhe kalpuite humhim hna chu an koah an dah tlat zel a ni. Thlawhhma chhung hnaah kha chuan hmeichhia leh mipaten an thawk tlang mai a ni. Chung ram lama finnaah chuan remhriatna a tlachawpa chet lak dan thiamna, huaisenna, chhelna, mit leh beng hriatna leh hnar rim hriatna hman ṭangkai thiamna bakah midangte tana inpekna leh tlawmngaihna a huam vek a. Thingtheih, tuithiamte pawh finna vantlang chunga awm tirtu a ni. Heng thurochhiah finna chi hrang hrang tuikhur ral (ramhnuai) a pawimawh tak takte hi mipate mawhphurhna vek a ni. Khawchhunga in sak hna te, em chi hrang hrang leh paikawng, nghawngkawl leh hnam thlenga siamte nen.
Tin, in lam hna, tuikhua ral kai lo hna an finna chu la deh dan chi hrang hrang thiam, herawt, lasai, la chawn siam, hmuikaih, la chhum, la bana pho leh, la ban let, puanban, bulṭhut, puanchei mawi thlan, a tah, a ṭhui zawng zawng nen. Buh den, inrawn, inthumrawn, buhthlei, chaw chhum, chawhmeh siam, an tlak/bai siam te hi a ni ve thung.
Tin, nuin nau a neih chuan hnute pek, an lo leikang deuha chawa hrai te, kawng engkimah nuin a enkawl chawt a ni ber. In lam chet tam berah hian hmeichhe chetna leh hmeichhe mawh hi a tam em em a, vawkvulh arva nen an hna deuh vek a ni. In lam hna chi hrang hrangte kha hmeichhe hna bik, an thiam thil, an remhriatna leh finna hman ve an ṭhen dan a ni. Pathianin hmeichhe a siam danah leh an nih phungah hian dawih zawk leh chak lo zawk an nih avangin hmeichhia chuan pangang te, rul te, vangvatte tak ngial pawh an ṭepui hlut ṭhin a, ramhnuaiah eng emaw thawm hlek a awm chuan an mengphâwk a, an chiaiin mahniin an tlafal ngam lo.
"Hmeichhe finin tuikhur ral a kai lo" tih chu ahmei apain an hrechiang em em a, thufing leh thurochhiah hmeichhe nihphung leh rilru puthmang an sawifiahna thufing a ni. Hmeichhe hmuhsitna leh atna sawina ni lo vin, hmeichhia chu awm nem zawk leh chak lo leh dawih zawk an nih avanga ramhnuaiah chuan mahni kea ding lova mipate thlazar hnuaia a awm a ṭul ṭhin tih sawifiahna a ni e. He thufing hmanlaia an hman dan hrechianga tunhnuah pawh hian mipa ten a ṭul ang zela hmeichhiate kan thlaphêna kan hum zel hi kan tihtur a ni.
Tichuan he Article thu tum tak, "Hmeichhe finin tuikhur ral a kai lo," tih hi hmeichhia leh mipate hi khawi hmunah pawh inhmangaih tawn a, a ṭul dan ang zela inpui tawn mai tur kan ni tiin a hmawr bawkin i chalrem mai ang aw!