Written by
Tlangmuana Hrahsel
Hmangaih Run

Mizo Sakhuanna leh Kristianna

Mizo sakhuanna leh Kristianna han tih hian a huam zau thei fu mai. Chutihrual chuan Mizo sakhua hi hman hun tak erawh kan hre kher tawh awm lo ve. Mizo sakhua hi kristianna-in a luahlan dan sawi tur ṭhahnem tak a awm a. Khawvel mihring hnam tin hian sakhua hi kan nei ṭheuhin a rinawm. Thih hnua thlarau nun zel beiseina hi Mizo zingah eng hun laia inṭan nge ni ang tih zawhna hi chhan fiah phak a ni awm lo. Sakhaw awmzia leh tum te, a nih dan dik tak tawi fel taka hrilhfiah hi a har fu mai.

Tribal Research Institute Publication chuan, “Sakhua chu mihringin kan thih hnua kan thlarau nunkhawnawmna tur leh kan tisa dam lai pawha mal min sawmtu atana kan biak leh beisei, kan hrisel leh dam loh lai pawha min Siamtu nia kan hriat hnenah kan inkawltir fo
ṭhinna hi a ni” (Mizo Sakhua 1) a ti. Sakhua-in a tum ber chu thih hnu piah lam rama mihring thlarau nuam taka a chawlh theihna tur hi a ni.

Mizo sakhaw bul: Mizo sakhua hi a bul bal tak chhui chhuah hleih theih pawh a ni lo va. An biak ber chu ‘Sa’ leh ‘khua’ a ni a, chu chu la kawpin Sakhua an lo ni ta a. K Zawla pawhin, “Sakhua tih lo chhuahna chu, Sa leh khua hi Pathian an ni ve ve a. Sa leh Khua chu a kai kawp a, Sakhua an ti a ni. Sa hi vawkin an be ṭhin a, Khua hi Sialin an be ṭhin. Sakhaw biakna hi chu mahni hnam Sadawt chauhvin an sawngbawl thei a ni.” (Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin 87). A ṭobul tak hriat a har tawh a, Rev. Liangkhaia chuan, Mizo Upa hriat phak chin chu, ‘Run lui thlang lam kamah mahni chi chiin kan awm’ tih a ni. Lusei-ho chu Seipui khurah an awm a, Ralte-ho chu Suaipui leh Saihmunah an awm a. Chawngthu-ho chu Sanzawl leh Bochungah an awm a, Khiangte-ho hi Pelpawl, Belmual leh Lungchhuanah an awm a, ‘Hauhnar tlang’ ah tihah hian Hauhnar, Chuaungo leh Chuauhang-ho an awm. Ngente, Chawhte, Punte leh Parte hi Chawnghawih-ah leh Sailam-ah an awm.

Chung lai chuan biak tur mumal an hre lo hle mai a, an lungngaih leh mangan chang te hian rilru lama min tithlamuang thei pang damna te pawh min pe thei; hmuh theih lohah hian awmin an ring si a.

Pi biaki'n lo chhang ang che, Pu biaka'n lo chhang ang che...

ti ila a ṭha ber ang e, an ti a. Chuti ang chuan arte an thlah ṭhin a ni, tiin an sawi. An damloh changin an inthawina hmasa ber chu, ‘Arte thlah’ leh ‘Bul thluk’ a ni, an ti bawk. (Fungki Bu Thar 45)

B. Lalthangliana pawhin,

Mahse sakhaw lama an hotu leh puithiam, Kawlphai leh Run kama awm ve te an awm tawh lo a, a biak dan leh thiam hla hriate an thi zo tawh a. Chuvangin, “Pi biakin lo chhang ang che, Pu biakin lo chhang ang che” tia bul an
ṭante hi a inhmeh hle mai. Len tlang leh Ṭiau lui inkara an khawsak hun hi kum 1400 - 1700 AD vel ni ngeiin a hriat (Pi Pu Zun Zâm 192) a ti a ni.

Kan Historian-te ziah dan a inang fu mai, chuvangin a hun lai tak kan hre lo a nih pawhin an tarlan tak te hi kan pawm mai a ni ang chu. Kristian sakhua nena a inmil dan lo thlir lawk ila. Pathianin atirin Abrahama chu a laichinte lak aṭangin a koh chhuak a. Tichuan, a tawi zawngin, Abrahama’n Isaka a hring a. Isaka’n Jakoba a hring a. Mizo Pi puten an lo tih hma daih tawhin, Israel fate kha an ṭawngtaiin an pi leh pute biak Pathian kha tu ber nge a nih tih an hre bik lo niin a lang, chuvangin inthawina leh halral thil an hlan chuan, an thlahtute pathian an aû a, “Abrahama Pathian, Isaka Pathian, Jakoba Pathian” tiin an lam ve mai ṭhin.

Mizo sakhaw biak dan kawngkal kan thlir chuan, ramhuai biakna lam a awm lem lo a. Hmanlai Mizote chuan siamtu a nihna lam thuah te, malsawm tura dilna leh humhim tura ngenna lam thuah te, Pathian chu be ṭhin mah se, ni tina an nun tlachawp zel thuneitu bera an ngaih, ramhuai tinatu leh tidam leh theitu an ngaih chu an rilruah a lian ber fo va. Pathian aiin an hlau zawk a, chuvangin ramhuai tihlungawi tum ranin an inthawi ṭhin. Rev Liangkhaia pawhin,

Mizo hi ‘ramhuai bia’ min ti a, kan sakhua takah chuan ramhuai chu kan lo be lo. Ramhuai biak hi chu damlo inthawina a ni a, Sakhua a lo ni lo ve. Kan dam lohvin ramhuai mi tihnat niin kan ring a; ramhuai hnenah ar te, vawk tein kan intlan ṭhin a lo ni. Sakhua chu dam reng pawhin kan theih ang tawka tih fo mi a ni.” (Fungki Bu Thar 46)

Kan tarlan tak hrang hrang aṭang hian pi pute khan ramhuai an be lo tih a hriat thei a, chutihrual chuan sakhaw mi tak an ni. An sakhaw tawpna chu pialral a ni tih pawh kan hmu a. Heta thil lang si; chiang lo tak awm chu, sakhua an nei a, an biak ber pathian an hre chiang lo tlat a. Heng avang te pawh hian a ni ang, pi pute khan anmahni vengtu, malsawm theitu leh thlamuan theitu apiang Pathian-ah an zawn ni. Deuteronomy 32:17-ah chuan, “Pathian ni lo, ramhuai hnenah an inthawi a, an hriat ngai loh pathiante hnenah” tih a ni.

Mizo Sakhua leh Kristianna insual: Puithuna chi hrang hrangin an nun a phur a, nupui pasal neih dawnin thla serh an nei; inneih hun atan thiang lo a ni. Thlawhhma nei dawn se, pa/nu ngen ram a ni em? Leiruangtuam emaw, thing lu bul emaw, fangvar emaw, thing zung kaih emaw, thingsaihrua emaw, zawng lu ro emaw, hrui awk emaw a awm em an ti ṭhin a. Heng zingah hian a eng emaw ber a awm hlauh chuan lo-ah an nei ngam ngai lo. In an han sa a, tukverh an duh duhin an hawng thei lo bawk. An tan nun kha a hahthlak em em a, hlauh tura pui an ngah bawk si. Hetiang inawpna lamah te, khawtlang nunah te leh sakhaw thila Mizote an awm lai hian Chanchin Ṭha a lo thleng ta a.

Siamkima chuan,

Rih dil lama chengte chuan a awm ve tih pawh an lo hriat ngai hauh loh, Jordan lui’ ram hla taka awm chu Mizoramah hian a lo luang thleng phut mai a. Tichuan Mizo rilruah hian hmun inchuhin nasa takin an insual ta a. An insual ṭan aṭang phatin Rih dil chu a bet zawkah a ṭang ta mai a (Zalenna Ram 46).

Amah Siamkima sawi dan takin Khawvela Literature huai ber ‘Bible’ chu an rawn paipawn a. Sakhaw thar chuan zahpah nei hauh loin kawng lai takah a kal ding a, a tir aṭang rengin Mizo Sakhua chu a bet zawkah a ṭang nghal a ni. Kristian sakhua chu mi tam zawk; mi zawng zawngte tan van Pialral thlen theihna a ni a, chutihrualin Mizo Sakhua chu ‘Thangchhuahpa’ tan lo chuan pialral a thlen theih loh thung. Heng avang pawh hian Mizo Sakhua tan chuan chawr chhuahna a awm tawh lo a tih theih ang.

Mizo Sakhua Leh Kristianna hman dan a danglam: Pi pute khan Pathian an bia a, an biak erawh tu nge a ni tih an hre lo, an Pathian chu engkim chunga thuneitu, roreltu, malsawmna petu, damna leh thihna chungchang reltu ni-ah an ngai. Ramhuai hi an be lo va, an chunga natna leh thil ṭha lo thlentu nia an ngaih avangin an hlauh tlawn mai zawk a, tihlungawi an tum a ni. Huai chi tin mai hi an hlau va, puithuna atthlak takah an tang a ni. Chuvangin sih te, thing lu bul te, keptuam te, rul ke nei te an hlau, chhiatna thlentu-ah an ngai. Kristiante chuan an biak Pathian chu engkim siamtu, enkawltu leh vawngtu niin, malsawmna hnar a ni tih an ring. Pi pute hlauh tlawn ramhuai chu sual, khawlohna thlentu niin Isuan Kraws-ah a hneh tawh tih an hria a, an hlau ve lo.

Thih hnu awm dan tur leh an chan dan tur a inang lo. Mizo sakhuaah chuan mi ṭha leh mi chungchuang; Thangchhuah nu leh paten Pialral an chang ang a, chumi chang tur chuan thawh chhuah a ngai, mi neinung fa-te tan lo chuan tih mi a ni lo. Pialral chang pha lote chu mitthi khuaah an thlarau a kal bawk ang. Kristian inzirtirnaah chuan mi felte chan tur chu Vanram a ni a, rinna avanga khawngaihnaa chhandam an ni. Isuan a thawk zo tawh a, rin mai kha a tawk a, a ring apiang tan tih a ni thung.

Tlipna: Kristianna hian Mizo Sakhua hi a do bur lo a, Mizo Culture peng hrang hrang kha luhchilhin a ṭha lo lai leh kristianna nena inrem lo apiang kha hnawlin a ṭha lai erawh a tung ding zawk mai a. Mizo sakhaw hlui hmannaa dik lo leh ṭha lo chu a hnawl a, rin dan thar a kawhhmuh a ni. Pi pute kha sakhaw ngaihsak mi tak an ni. Tirkohte thiltih 17:22,23-ah chuan, “Nangni Atheni khuaa mite u, engkimah sakhaw ngaihsak tak mi in ni tih ka hria e. Ka len paha in chibai bukate ka en laiin, maicham pakhat, a chungah ‘Hriat Loh Pathian tan’ tia ziak ka hmu a ni. Chutichuan hre lova chibai in buk ṭhin kha, chu mia thu chu ka hrilh che u a nih hi.” tia Paula’n thu a sawi ang khan Zosap Missionary-te khan Mizote hnenah ‘in biaka in zawn ṭhin Pathian chanchin kha kan rawn hrilh dawn che u a ni’ ti se chuan buaina tam zawk leh inhnialna chhuak fo hi chu a awm kherin a rinawm loh.

Chutih ni lo va, ramhuai be hnam anga min chhuah hi chu a felhlel deuh zawng a nih hi. Gospel Centenary hial pawh lawm tawh mah ila inhnialna hi a reh tak tak pawhin a rinawm lo.

- Tlangmuana Hrahsel,

Hmangaih Run