RUIHHLO DOIN RAM LEH HNAM I HUMHALH ANG U
Ruihhlo han tih hian Mizote hi chuan ruihhlo ngawlvei/drug addict te hi kan kawhtir deuh ber niin a lang, zu leh ruihhlo kan ti deuh kher ṭhin. Ruihhlo a nih chuan zu pawh a tel vek tih hre tlang ila. Damdawi kher lo, miin ruih nana a hman a, a rilru ngaihtuahna leh taksa thlenga nghawng ṭha lo leh danglamna thlentir thei zawng zawng hi ruihhlo hian a huam tel thei awm e. Ruihhlo kan tihho hi in chi te, inchiu chi te, hip chi te, ei chi te, zuk chi leh hmuam chite a awm a. Heng Ruihhlo (Drug) kan tih hi chemical thil a ni a, ngaihtuahna nasa taka tibuaiin taksa a khawih telin a tichhe thei hle bawk. Heng ruihhlo drugs leh zu te hi miin a lo tih nasat a, a tel loa a awm theih tawh loh chinah chuan Drug addict/zu ngawlvei kan ti ta ṭhin a ni.
WHO-in a hrilhfiah dan chuan Drug ngawlvei chu, “Mihring taksa leh rilruah damdawi châkna leh mamawhna avanga chhung lam aṭanga nasa taka rawn tur chhuak, damdawi leh a hnathawh avanga a hmun leh hun pawh thlu lo va, a tel lova awm theih lohna hi a ni,” a ti. Hei mai bakah zu tel loa awm thei lo, zu ngawiveite pawh hi kan ngaihsan sapho chuan mi chanve (half man) an lo ti hial bawk. Ruihhlo hian mihring nunphung awm dan hrim hrim hi, a tibuaiin a sawp nasa em em a. Mahni nihna lo anga min lantirin, nun a tichhia a, ruk rukna a thlen a, nunna a suat a, chhungkua min tibuaiin min ṭhen hrang a. Ruihhlo vangin miin tual hial a thah phah ṭhin a ni.
Ruihhlo avanga thihna hi, Kum 1984 aṭangin Excise & Narcotic Dept-in a chhinchhiah ṭan a. An record hmasak berah chuan Heroin vangin Mizoramah Mipa 1-in nunna a chân a. Hemi kum 1984 aṭanga chhiara kum 2023 kum 21 chhungin mi 1,762 lai maiin ruihhlo avangin an nunna hlu tak an chan phah a. Ministry of social justice & Empowerment chuan Magnitude of Substances use in India 2019 chu tlangzarhin, hetah hian Mizoram dinhmun ruihhlo chungchangah a ṭha lo hle tih tarlan a ni a. He zirchiannaah hian ram pum leh state pakhat zel khaikhin niin India ramah a sang ber zinga mi kan ni a. Ram pum huapin 0.70% a nih laiin, Mizoram chu 6.9% a ni. Zu bikah ram pumah 27.3% niin, Mizoramah 15.10% a ni thung.
He zirchianna aṭang hian kan ram kristian ramah hian Zu leh ruihhloin bu a khuar nghet hle tih phata hai rual a ni lo. Abikin Mizo mipate; zu leh ruihhlo chi hrang hrang vangin kan thi nasa em em a, thihna mai bakah ruihhlo hian natna hlauhawm tak keng telin tihdam theih loh Hiv-Aids natna kaiin kan vei thei a. Tun hma chuan Hiv-Aids hi mipat hmeichhiatna aṭanga kai an tam ber ṭhin a, tunah erawh chuan ruihhlo ti ṭhinte’n inchiuna thianghlim lo an inhman ṭawm aṭanga an kai tam ber tawh a ni. Mizorama Hiv-Aids vei 67.21% hi inchiuna inhman ṭawm aṭanga inkai an nih laiin, mipat hmeichhiatna aṭanga kai erawh chu 28.12% an ni tawh thung. India rama Hiv-Aids vei tamna ber state kan nihna chhan lian ber he report-a a lan dan hi chuan ruihhlo vang a ni.
He hnam tlemte ral mai thei dinhmuna ding mek hian kan ram leh hnam kan humhalhna kawnga thil pawimawh tak pakhat chu Ruihhlo ṭhat lohna, a hlauhawmzia te hi ruihhlo la ti ve lo, kan fanu/fapa tleirawl leh rawlthar, zirlaite bulah hian zirtirna kan pek tam hi thil ṭul leh pawimawh em em chu a ni. Mizo mipate zu leh ruihtheihthila kan fihlim loh lutuk avang hian kum 40-50 bawr vela thi mai tur hi kan tam lutuk. Tun hnaia statistic dept-in data an tihchhuahah chuan, Mizo mipate kan kiam chakin kan thi nasa hle tih kan hria a, Kum 10 kalta chhung data kan en lêt chuan nau piang zawng zawng zingah mipa 51- 52% vel an ni a. Hmeichhia 48-49% vel, mitthi zawng zawng zingah mipa 61-65% vel niin, hmeichhia hi 35-39% vel an ni a. Mipa piang aṭanga thi zat hi 26-37% vel an ni a, hmeichhia hi piang aṭanga thi zat chu 16-12% vel chauh an ni thung. He data-in a entir chu Mizoram mipate hi hmeichhiate aiin an thi chakin, an rêm chak zawk daih tihna a ni. Mizo mipa thi tam tak hi ruihhlo vang a nih loh pawhin, ruihhloin a ken tel natna avanga thi ti ila kan sawi sual tam lo vang.
Kan ram leh hnam humhalhna kawngah hian ruihhloah kan insawrbing a, ngaihtuahna kan sên nasat a ṭul ta e. Ruihhlo abikin Heroin no-4 hi miin a tem chhin tawh chuan a thlah mai mai thei tawh ṭhin lo va, dam chhungin rilru leh taksaah buaina a thlensak ṭhin. Tun hnaiah Mizoram pumah tih theihin he ruihhlo hi hluar mek, duh duh hunah Aizawlah phei chuan hmuh theihin a awm, hmuh phaka a awm reng chuan la ti ve lo tleirawl/rawltharte hian remchang an lo hmu mai ang tih a hlauhawm si a. A hlauhawmzia hi a tam thei ang ber - sikul, sande sikul leh kan chhungkua ṭheuhah kan fate, kan tute hi kan hrilh hriat tam a pawimawh, ram leh hnam kan humhalh theihna kawng pakhat pawimawh ber mai chu, Mizo mipuite abikin mipate hian ruihhlo do tura kan puan ven te kan sâwi chhin a, kan theihna zawn ṭheuhah theihtawp tak meuhin ṭan kan lak tak tak a hun ta e.
Mizoram ramri maiah, Myanmar ram a awm a, chumi bulah chuan khawvela ruihhlo siamna hmunpui ber ni hiala an chhal mek Golden triangle a awm a, he hmun hi kan hlat lo si a, an ruihhlo siamte Myanmar kal tlangin tam tham tak takin kan ramah an rawn tawlh ruih ruih reng a, a ṭhen chu India ram hmun dangah mi turte a nih laiin, tam tak chu kan ramah hian tawpin ni kar dan deuh thawin ruihhlo man tur a awm reng tih theih a ni a, nikum 2023 chhung khan Excise dept chuan Heroin kg 79.359 an man a (kum tin a hlawma an man a tam telh telh) Mizoramah zu khap ni mah se, kan ṭhenawm state aṭangin tam tak a rukin tawlh a ni reng tho a. Sorkarin theihtawp chhuahin thawktu indaih loh chhuanlam karah man tâwk chu han nei ṭhin mah se, a dang seng tak tak lo va, tam tak a rawn lut reng tho a.
Nikum 2023-ah Mizoram zu khapna state-ah hian Excise dept chuan, Rakzu Ltr 93969 lai an man a, ruihhlo vanga dan bawhchhiatna mi 7578 an man bawk. Hemi a nih avang hian ruihhlo leh zu hi kan khawtualah a tam phah a. Ruihhlo/zu ngawlvei kan tam phah ta em em a nih hi. Hei hi hriain Mizoram tlawmngai pâwl lian ber CYMA chuan, ruihhloin Mizo ṭhalaite min suat nasa lutuk leh ruihhlo no-4 zalen lutuk ta hi dova, beihpui thlak a ngai thar leh ta tih hriain Thiṭin thla ni 29, 2022 Thawhṭanni zan CYMA CEC ṭhukhawm chuan, ruihhloin Mizoram a rûn mek dan thlir chungin CYMA hnuaia ruihhlo do pâwl; Central Anti Drug Squad (CADS) chu a din thar leh relin khawpui chhung Branch YMA 108 aṭangin mi pakhat ṭheuh zel thawk chhuak turin ruahmanna a siam ta a. Vawiin thlengin Mizo hnam tana ruihhlo doin theihtawp an la chhuah mêk zel a, CADS ten ruihhlo rawn lut tur leh rawn lut tawhte an lo man avang hian ruihhlo a tih tlem phahin, a kimkit phah a, hei hian kawngro a su em em a ni.
CADS-in ruihhlo an dona kawngah hian theihpatawpin, kan theihna zawn ṭheuha kan lo puih hi a Mizoin a YMA em em a ni. Ruihhlo hian khawvel ram tin a tibuai a, ram changkang tak tak American te leh ram dang tam takte pawh hian theihtawpin an do ṭheuh a. Hremna dan pawh khauh tak takin an zam a, ruihhlo an mansak avanga tihhlum theihna dan hial nei ramte pawh awmin, India ram pawhin Drugs zuartute leh kawlte leh a chingtute, ram dang aṭanga laluttute hremna dan ṭha leh khauh tak zamin, kum 1930-khân Dangerous Drug Act siam a. Kum 1950-ah Drug Cosmetic Act, Kum 1952-khân Narcotics Drugs and Psychotropic Substances (NDPS) Act te a duang chhuak a. Heng dante hmang hian dan bawhchhetu chu kum 10 aṭanga kum 30 thleng lungin tantir theih a nih bakah, sum fai ₹ 1,00,000 aṭanga ₹ 3,00,000 thleng chawia hrem theih a ni bawk. Heng dan ṭha tak hnuaiah hian ruihhlo zuartute hi han man ṭhin mah ila, thuhretu atana ding ṭha peih kan awm ṭhin loh avangin ruihhlo zuarte hi rei tak jail-ah an tang thei ṭhin lo a ni. Sorkarin emaw, CADS-in emaw ruihhlo kaihhnawiha an man te, dan hnuaia hrem phute chungah hian ram leh hnam humhalhnana rilru nen thuhretu dinhmuna ding tur kan nih chuan, huai taka hnam tana kan din ngam hi a ngai ta.
Kum 1993 chhoa Mizo ṭhalai tam tak suattu Proxyvon do a, theihtawp chhuaha sorkar, YMA leh mipuite’n ṭangruala ruihhlo kan do tlâng ang khân, kan ṭhalaite suat a, kan ram min rawn rûn mektu Heroin no-4 lakah hian kan theih ang tawk ṭheuhah ram leh hnam humhalh nan indo kan puan a hun ta. Awm hmuna ruihhlo dotute, kan lo thlawp ringawt pawh hian ruihhlo laka ram leh hnam humhalhna kawngah ka tel ve a ni tih hi hre thar leh ila. He ruihhlo hlauhawm tak vang hian nikum 2023-chhung khân, Mipa 64 leh Hmeichhia 12 an vaiin mi 76-in ruihhlo vangin an nunna hlu tak an chan leh tawh a, kuminah hian eng zât takin nge an nunna hlu tak chan leh tawh? Hnam tlem tè, mihring pawh maktadûai 2.2 vel chauh kan nih lai karah, Mizo mipate ruihhlo leh zu vangin kan thi zawih zawih a, chutiang karah chuan Mizo Mipa chi thlahtu turte Addict centre leh home-ah 6000 chuang fe an awm a, jail-ah tam tak an awm bawk, hetiang kan nih lai hian Mizo mipa kum telin thi kan tam em em mai bawk a, kan ramah mipa aiin hmeichhia an tam ta. Mi thiamte chuan hnam/mihringte hi a pung zawnga kal tur chuan Total Fertility Rate (TFR) hi 2.1 tal a nih a ngai an ti a. A awmzia chu hmeichhe hrisel pangngai takin a damchhungin fa 2 aia tam a neih a ngai tihna a ni. Hetiang aṭanga kan chhut chuan tunah hian Mizoram TFR chu 1.9 chauh ani a. Chutiang a nih chuan a kiam zawngin kan kal mek tihna a nih chu. Hmun ṭhenkhatah naupiang aiin mitthi tam zawknate a awm ta nual mai a, mitthi zingah ruihhlo leh thil dang kaihhnawihah mipa thi an tam zel bawk si a. Kan Mizo hmeichhiate hian pasal tur pawh insem dâwn se an indaih dâwn lo, indaih dâwn pawh ni se, Mizo mipate kan harh thar a nih loh chuan tu nge maw, zu/drug ngawlvei nei duh ang le? Mizo hmeichhiate’n Mizo mipa neih tur an awm loh vanga hnam dang an nei sup sup a nih chuan, he hnam hian thawh chhuah zai a rel thei tawh lo vang.
Hetiang renga mizo a bikin Mizo mipate ruihhlo laka inthiar fihlima, kan ṭhangharh lo va, kan tal mai mai a, ram leh hnam humhalh nachang pawh hre loa ruihhlo lakah hian indo kan puang a nih loh chuan, tun aṭanga kum 50 a liam leh meuh chuan he ram leh hnam hian tih theih a nei tlem tawh viau ngei ang. Kan ram leh hnam, nula leh tlangval ṭhalaite hun thima min dahtu, Zu leh ruihhlo hi theihtawpa kan do a, a zuartute pawh ram hmelma ang hiala kan ngaih a, an lakah kan thikthu kan tihchhiat hle a ṭul ta! He ram leh hnam hi zu leh ruihhlo laka kan humhalh lo va, kawikawm thin ang ṭhapa kan ṭan rual loh chuan Mizo hnam tlem te hian ral lam kan pan zel dawn.
Kan ram leh hnam humhalhna kawngah hian thil pawimawh tak tak nupui pasal chungchangah te, zirnaah te, sumdawnnaah te leh ruihhloah te hian hma kan lak nasat a ṭul ta hle. Hma kan lâk hmasa ber na atan chuan chhungkua aṭanga ṭan a, kan tu leh fate, hnenah kan hnam kan la tlemzia te, hnam dangin min chiahpiah nasat lutuk chuan ral mai thei kan nih thu te, abikin ruihhlo leh Zuin, Mizo ṭhalaite min ei chhiat mek thute, ruihhlo tih chhin pawizia te, an tih chhin avanga vawiin thlenga a ngawl vei ta an tamzia te, ruihhlo hmaah ‘AIH’ ti ngam a pawimawh zia te ram leh hnam hmangaihna rilru pu chunga, theihtawp kan chhuah a pawimawhzia hi kan inzirtir tam a pawimawh em em a ni. Pathianin ram min pe a, hnam min dinsak a. Chu ram leh hnam chu kan pi leh pute kutah Pathianin a dah a, anni'n theihtawpa humhimin, chemtum nen sat zauin. an nunna hial hlanin an lo humhalh tawh ṭhin a. Tuna an thlah kal zel Mizo ṭhalaite hian theihtawpa lo humhalh a, lo venhim tlat hi kan bat a nih laiin, kan pi leh pute’n min lo sah zauhsaka min humhimsaksa, kan ram leh hnam hi ruihhloin kan thleng ang maw? Hnai lo ve, hnam huaisen ṭhian chhan thih ngam, “Dam leh tlang khatah, thih leh ruam khatah,” ti ṭhin hnam, “Ral leh ruah chu do mi a ni ngai e,” tia huaisen taka an hmelmate bei ṭhin, hnam huaisen tlahte kan ni lo'm ni? Nang leh kei hi he ram leh hnam humhalhna kawngah hian kan pawimawh ber, tute nge min dopui tura kan phut chuan ang le? Hawh teh u, ram leh hnam humhalh duhna rilru pu chungin, Mizo ṭhalaite min rûn mektu ruihhlo hi, Pathian hnena chakna dil chungin theihtawpin I do tlâng teh ang u khai.
- HMUAKA PA TOCHHAWNG, AVS