THOMAS ALVA EDISON NUNA KAN ZIR TUR
Scientist-te hi an mimal nun ṭheuhah zir tur leh entawn tur a awm vek a, an thawhrimna mai bakah hlawhtling tura an beihnaah hian zir tur tam tak a awmzia; Scientist chhuanawm tak Thomas Alva Edison nun aṭang hian tawi tein sawi teh ang.
Thomas Alva Edison hi February 1, 1847-ah khan unau pasarih zinga naupang ber ni turin Milan, Ohio state, US-ah piangin zirna mumal pawh a nei lo nain, a naupan lai aṭangin experiment leh invention lamah a ngaihtuahna a seng nasa em em ṭhin. Thil siamchhuahna lama rohlu tam tak min hnutchhiahtu a ni. A naupan lai hian a hrisel loin a taksa pawh a chak ṭha lo ṭhin hle a, chutianga taksa hrisel lo taka a awm chung chuan zawhna hi a ngah thei em em thung a, amahin a chian phawt loh chuan zawhna hi a zawt áwl lo ṭhin. Chutianga naupang danglam tak a nih avang chuan an zirtirtute chuan thluak buai (Addle headed) ah ngaiin, thla thum chauh mumal taka zirna hun a hman hnuin school aṭangin an bantir ta mai a, school kal an remti tawh lo a nih chu. Nimahsela, amah hringtu nu ngei chuan In lamah enkawlin ngun takin a zirtir thung a, hmangaihna tak tak nena a zirtir avang chuan mi ropui takah a lo chhuah theih phah ta a ni.
Kum sawm mi lek a nih laiin an inah ama pualin laboratory a din ta hial mai a, nimahsela, a laboratory hmang ṭangkai tur tak tak chuan sum leh pai a ngaih avangin chanchinbu leh chithlum mum zuarin taima takin ni tin a chhuak a, kum khat chhung chutianga a zawrhna aṭang chuan thirhrui hmanga thu thawnna hmanraw mawlte a siam chhuak thei ta mai a. Edison thil siamchhuah hmasa ber hi ṭhenkhatte chuan Electric vote recorder niin an sawi thung a, chu chu kum 1868-a a siamchhuah a ni. Kum 1961 kum tir teah chuan America ramah tualchhung buaina (civil war) chhuakin nasa takin mipui an buai a. Chu buaina chuan mi tin a nghawng avangin an buaina chanchin ngei pawh chuan ngaihven a hlawh em em bawk a, chutiang taka mi tinin tualchhung buaina chanchin an ngaihven avang chuan Edison chuan Detroit khuaah kalin kut hmanga lehkha herna khawl Dollar 12-in a lei a, rel chhungah chumi hmang chuan chanchinbu buatsaihin mi dang tan chhiar tur a chhuah a, rel chhung khera chanchinbu a buatsaih hi a mak ang reng hle a ni.
A chanchinbu hmingah chuan a awmna rel hming chawiin ‘Grand Trunk Herald’ a vuah a. Rel chhung aṭanga ni tin chanchinbu chhuah hmasa ber a ni hial a. Chanchinbu hi copy 400 lekin a buatsaih a, rel chhunga thawk leh rela mi rawn chuangte chuan an chhiar ber a, chutianga chanchinbu a buatsaih laiah pawh chuan a laboratory-ah chuan thil zirna leh enchhinna a nei reng ṭhin tho a, a thawkrim hle. Hetianga rel khera chanchinbu a buatsaihna chhan hi rel hmanraw ṭhenkhatte nen chuan ṭangkawpa a buatsaih vang a ni a, rel khawlte nen chuan an ṭanho vang a ni.
Ṭumkhat erawh harsatna tawkin station-a rel a din lai chuan chanchinbu zuarin pawn lamah a chhuak zawk a, chutih lai chuan rel chu a kal leh mai si a, rang taka tlanin a han um nghal a, rel hnathawk pakhat chuan lo puiin Edison bengah chuan a lo pawt vak a, rel chhungah chuan a lut thei hram nain a beng erawh chuan chhiat phahin a beng chu a chhet phah ta hlauh mai a, he tih lai hian kum 12 mi chuah a ni nghe nghe a. Chu mai bakah chuan rel chhunga a laboratory aṭang chuan kangmei chhuakin a bawlhlo leh hmanrua tam takte chu pawnah paihchhuah a ngaih phah a, chanchinbu buatsaih pawh an remtihsak ta lo hial a ni.
Kum 1862-ah erawh vanneihna changin a hnathawhna hmun ber rel chuan chhiatna tawngin harsatna a tawk hlauh mai a, chumi ṭumah chuan rel chawlhhmun hotupa fapa, kum thum mi lek Jimmie MacKenzie chu a chhanhim a, ani chuan a lawm em avangin thirhrui hmanga thu thawn (Telegraph) lam a zirtir a, chu a zirtirna chuan a hneh em avangin kum 1868 a lo thlen leh meuhah chuan Edison chuan ama pualin thirhrui hmanga thu thawnna chu a siamchhuak ve thei ta mai a. Chumi hnuah chuan London-ah insawnin thirhrui hmanga thu thawnna hmunpuiah a thawk a, a thil siamchhuah thar chu an hotupa hnenah chuan dollar 3000 vela hralh a tum a, nimahsela, an hotupa chuan uluk taka a han enchian chuan a ṭhat em avangin dollar 4000-in a leisak ta zawk a ni. Kum 1872 a lo thlen lehah chuan New Jersey khuaah laboratory a din thar leh a, chutah ngei chuan a ni, vawiin thlenga kan la hman ṭangkai em em Electrict bulb hi a siamchhuak a, hei hi khawvelin amah an hriatna langsar tak pawh a lo ni ta.
Kum 1887 a lo thlen leh chuan West Orange-ah insawn lehin chutah chuan khawl chhutna Remington Type Writer kan tih tâk leh Electric pen a siam chhuak leh a, kum 1887 vek hian gramophone (thingrem zai thei) a siam chhuak a, kum 1889-ah pawh cinema thlalakna chi (motion picture camera) a siam chhuak bawk a ni. Kum 1889 kuma khawvel puma thil siamchhuah entirna hmun Paris khawpuia buatsaihah chuan, a thilsiam chhuahte chu entir vein an thil siamchhuah entir zawng zawngah (item zawng zawngah) chuan pakhatna a la fai vek a, mi pakhat phei chuan Edison hian thil thar a siam chhuak tam lutuk a, mi dang tan siam chhuah tur a vang tawh hle ang tiin a sawi nghe nghe.
Thomas Alva Edison thil siamchhuahte hi eng zat chiah nge tih chiang taka hriat theih ni chiah lo mah se la, sangkhat vel a ni ang tih a niin chu'ng zinga langsar tak takte chu; Phonograph, incandescent light bulb, motion picture camera, electric power siamchhuah leh semchhuah dan, carbon microphone, cement processing technology, dictating machine, electric hmang rel kawng, electric hmanga vote thlak theihna, quadruplex telegraph, fluoroscope, thir hip thei, alkaline storage battery, electric pen, x-ray fluoroscopy leh a dangte.
Edison hian a thilsiamchhuahte hi awlsam taka a siamchhuah a awm lo a, tihpalha siamchhuah lah a awm hek lo. Rim taka a beih hnua a siamchhuahte an ni vek a, light bulb-a thawk thei tur filament a hmuhchhuah hma phei hi chuan thil chi hrang hrang 1000 chuang a enchhin hial. Kum 12 a nih lai aṭanga bengchhet mah ni se la, a ri hriat lohna chu pawmin amahah tumruhna nasa tak a lo neih phah zawkin mi chungchuang a lo nih theih phah ta hial a. Amah aṭang hian ‘Thawhrimna aṭang hian engkim a tihhlawhtlin theih’ tih hi hnial rual lohin a dik zia a lang a ni.
- Mahmuaka Chhakchhuak