EI ṬEUH THEIH HI – MALSAWMNA A NI EM?
"Let food be thy medicine;
And medicine be thy food"
Hippocrates, Greek doctor thiam hmasa 'Father of Medicine' ti hiala an koh chuan, "Chaw hi damdawi ang chauhin ei la; a nih loh chuan, damdawite hi chaw ang maiin i la ei ang," tiin chaw ei tam lo turin hmânah a lo sawi daih tawh a. Nu pakhat kum 40 vel mi a rawn kal a, "Ka pu, damdawi hi chaw ang maiin ka ei, ka ei tam lutuk a, ka ning," tiin, nin avangin a ban ṭhen theih si loh. A zun a thlum a, a thisen a sang a, thisenah thau a tam a, thin thau bawh a nei a, ruhseh a nei bawk si. A khawngaihthlak hle mai.
A ni reng lah tak a, Kel chawl an sawi ang maia engtik lai pawha ṭhial reng tura siam kan ni lo. Ei a, ei lo leh vang vang a, kan ei aṭanga chakna kha inhmang ral leh ṭhin tur a ni.
Kum 50 mi thin rô, CMC Vellore-a ka refer chuan, "Ka pu, i sawi ang khan khuta doctor-te pawhin, 'kum 15 kalta aṭanga ei leh in i insum loh vangin i thin hi a rô a ni' min ti," tiin min hrilh a. Thin rô chu a dam thei tawh lo tih hi medical lehkhabu ziah dan a ni si. Nimahsela, stage A, B leh C a awm a, stage 'A'-a awm reng tura kan inenkawl ṭhat chuan, thin thlak ngai lovin kan awm thei a ni.
India mi hausa tawntáw India's Warren Buffet an tih ṭhin, Rakesh Jhunjhunwala kha August 14, 2022 khan Zunthlum, Lûngna, Kal ṭha lo (dialysis lak ngai) neiin a thi a. An sawi danin ni tin Zû (Whiskey) peg 6 a in a, Zial (Cigarette) tlawn 25 vel a zu a, exer a la lem lo a, Vawk ang maiin chaw a ei a ni an ti, a insum lem lo a nih hmel. A hausa hle mai, nimahsela a hun tawp lama a sawi chu, "Hausakna chhekkhawl dan ka thiam ang tluk hian ka hriselna vawnṭhat dan lo thiam ila aw," tiin a hriselna a ngaihthah avanga pawi a tihzia a sawi. Tua te pawh hian kan hun zawng zawng deuh thaw hi sum leh pâi zawn nan kan hmangral a; tichuan, kan lo ngah ta a lo nih pawhin, kan hriselna a ṭhat miau loh chuan chu'ngte chuan min tinuam tak tak thei dawn lo a lo ni. Kan hriselna hi kan ngaihpawimawh a ṭul tak zet a ni.
Thin rô nei kan tam sawt ta hle mai. Zu in mite'n an thihpui nasat em em chu Thin rô hi a ni a. Tunlaiah zu in ve miah lo, zuk leh hmuam ti miah lo pawh Thin rôin kan thi ta fo mai. Tun aṭanga kum 5/10 velah phei chuan hei hi kan thih chhan tam berte zinga mi a nih chhoh rin a ni. A chhan chu kan taksa a che tlem a, awmhmun aṭanga thawh a ni ta deuh vek a, veivah nan lirthei kan chelek nasa ta a. Ei leh in siamchawp a lo chhuak tam a, kan insum lem lo a, kan hriselnain a tuar ta a ni ber. Kan ṭhiannu chuan, "Ei tui reng hi tunlaiah malsawmna a ni tawh lo, anchhia a ni mah tawh zawk," a ti hial a. A ni tak a, ei ṭeuh ṭeuh tura duan kan lo ni lem lo.
Kan taksa hian mamawh chin a nei a. Mamawh aia tam chu thil ṭha pawh ni se, tûr a ni thei. Tui a ni emaw, Oxygen a ni emaw, taksa mamawh aia tam lutuk lakluh chuan taksa khawl tibuaiin a tichhe thei. International Diabetes Federation chuan kum 2040-ah chuan mi 10 zinga 1 zel hi Zunthlum vei kan ni tawh ang an ti a. Tun dinhmunah hian America mi 100 zela 45 hian Thin thau bawh natna an nei a, khawvel pumpuiah mi 100 zela 25 hian kan nei thung. Thin thau bawh hi Ultrasound hmanga kan en chuan, grade 1, 2, 3 tiin a nasat dan an thliar a. Grade 3-a mi a vanduaite hi Thin rõ stage-ah an lut ta ṭhin a ni. Chuvangin, Doctor-ah in check up-in, thin thau bawh kan nei em? tih inhriatte hi a ṭhain enkawl dam theih a ni a. Thinrô neih hnu chuan a buaithlak tawh ṭhin a ni.
Inentir ngai lo chuan an stroke hunah Bp sâng an nei tih an inhrechhuak chauh ṭhin a. Chutiang deuh chuan, Thin thau bawh pawh hi 'silent killer' an ti a. Thin rô neih a, a lan chhuah hma chuan Thin thau bawh chuan harsatna a siam lem loh avangin kan ngaihthah fo ṭhin a ni.
Thin thau bawh i neih chuan heng hi hre reng la. Thin a thau awmte hi darkar 10 aṭanga 12 tal engmah ei lo, tui chauh ringa i awm loh chuan a inhmang ral (burn) thei lo. Tichuan, zanriah i ei aṭang khan thil dang engmah ei/in tawh lo la, tuisik bak chu. Kuhva a ni emaw, hmawmsawm eng pawh ei loh tur a ni. Darkar 10 chhung tui chauh ring la, tichuan, Thina thau awm (glycogen) kha a lo inhmang ral (burn) ang. Kan taksa hian kan thil ei te hi thauah a dah ṭha a, nakina mamawh huna hman atan. Mamawh hun awm lo lêkin kan hmawm ve mawlh mawlh bawk a, Záwng thei thuhrûk anga kan dah ṭhatte hi kan hmang hman lo a, a inchhekkhawm belh zel a ni. Chu chuan Thin thau bawh, Lûng dawt/thisen zam thau hnawh leh thau lutuknate a thlen ta ṭhin a ni.
Tichuan, darkar 14 aṭanga 16 thleng thil dang ei lo va tui chauh ringa i awm theih phei chuan, i chakna (energy = glucose) mamawhte kha tihrawl (protein) aṭangin a rawn insiam ang a. Chutah chuan ketones a rawn insiam chuak dawn a ni. Chu ketones chuan kan taksa a han fan chhuah chuan kan lo ngeih em em a, kan hriatrengna a tichak a, vun a tiêng (glow) a, ṭhatna tam tak a nei a ni. Petrol ṭha chi/man to (XP) Car-ah kan thun a, a rûm vang vanga a chak sawta kan hria ang chiahin, ketones hian kan taksa a tichak sawt ṭhin.
Heng thau kan dah ṭhatte hi kan taksa a Insulin level a hniam chauhin kan hmang thei a. Thil i ei char char chuan, i taksaah insulin level a sang zel ang a, thau a inchhekkhawl tam telh telh ang. Ei leh in insum hun (fasting period) i neih loh phei chuan hmang ral hman lovin i chhekkhawl zel ang a, i chhiatpui dawn a lo ni reng mai.
Thil i ei loh a, i insulin level a lo hniam khan heng thau aṭang hian chakna i chhekkhawl kha i hmang thei dawn chauh a lo ni zawk. Heng thaute hi Thinahte a lo inchhekkhawl a, Thin thau bawh kan lo nei ta ṭhin a, Lûng dawt/thisen zamte a lo hnawh a, heart attack-te kan lo nei ta ṭhin a ni.
Thil kan ei hian kan taksaa insulin hi a sâng zel a, kan thil ei aṭanga chakna/glucose/energy kha insulin hmangin kan timûr/cell dah luh zel a ni a. Chuvangin, thil i ei reng a, i taksaa insulin level a san reng chuan i rihna a tlahniam thei lo, i taksaah a lo chhekkhawm ngar ngar a lo ni. "Ka exer nasa, ka rihna a hniam thei chuang lo," kan tih fo pawh hi ei leh in kan insum loh vang a ni fo zawk. A nihna takah chuan, hrisel ṭha pangngai taksaah hian chakna/glucose dah ṭhat (store) sa hi 50,000 calories vel hman mai theih kan nei reng a, hei hi ni 40 vel daih tura chhut a ni nghe nghe. Mahse, chu kan dah ṭhat chu hmang hman lêk lovin zing kan thawh aṭanga kan mut thlengin ei leh inin hun kan hmang nasa a, kan taksaah thau kan lo khawl belh ṭeuh ṭeuh a lo ni.
Mihringte hi kan history han chhui let ta ila, Stone Age hunlai aṭangin Lung hriamhrei hmangin ramsa an that a, thei/thlai an ei a, tui an in tam ṭhin tih kan hria. Sa kha an tihhlum chuan an ei mai a, ni tin ei tur an nei lem lo. Tichuan, an ei lo leh vang vang a, chumi hnuah an han veh leh a, an tihhlum leh theih hlauh chuan an ei leh chauh ṭhin. An chevel tam a, an lo inhnawhpuar reng lem lo. Chutiang ang chu hmanlai aṭanga kan nihphung a lo ni zawk. Mi fing Socrates khan fasting/chawnghei hi a lo ti ṭhin daih tawh a, "Eng vangin nge chawnghei hian hun i hman ṭhin," tia an zawh chuan, "Rilru fîm (mental clarity) ka neih nan," tiin a chhang an ti. Ei ṭeuh hi hriselna a lo ni ta hauh lo mai.
Fasting kan tih chu eng nge ni ta? A ṭha rêng em? tih hi remchangah chhunzawm kan tum ang
- Dr J. Lalramchhuanga,
MD (Medicine)