Hriselna Kawnga Vet-te pawimawhna
Thupui nei thlap zelin...
Kum 2000 AD aṭangin, kum tin April thla Inrinni hnuhnung ber hi World Veterinary Day atan khawvel pumah hman ṭhin a ni a. Tin, he ni pual hian thupui thlan bik neih ṭhin niin, ran vulh leh an hriselna lama thawktu – Veterinarian-te (Vet tiin kan sawi/ziak mai ṭhin) hnathawh leh an mawhphurhna kawng hrang hranga infuih tharna hun atan te, hriselna huapzo (One health) nei tura Vets hnathawh ṭhin te puanzarna remchang atan te; tin, ranvulh leh mipuite tana ṭangkai thei tura hun hman ṭhin a ni.
Kumin World Veterinary Day thupui atan : 'Veterinarians are essential health workers' tih a ni. Eng ang chiahin nge hriselna kawngah hian Vet-te hian hna an lo thawh ve reng reng le? Tawi fel kim chang siin tarlan I tum ang hmiang.
Tasfawr lar vanglai khan...
COVID-19 hripui ṭihbaiawm zet vanga kan ni tin khawsak phung a khaihlak khaw loh nuaih karah khan, mahni puala Pet Clinic nei tih takah ran damlo enkawlin Clinic bakah in lama min kotute hnenahte kalin kan ṭul ve viau ṭhin a. Kha'ng hun laia ṭawngkam lar tak 'Essential Workers" zinga telh ve kan ni bawk a, Hripui leng karah 'Vet on duty' tarin ka chhuak ve nasa ṭhin.
Zan khat chu, veng phakhata Tasfawr (Taskforce) duty zinga pakhat chuan, "Ui dam lo mai mai vanga chhuah in tum ve zel te chuan..." a ti nang nang a. Kei lahin, "Sorkar thuchhuahin hnathawka chhuah a phalsak zingah kan tel ve miau alawm le," tiin kal min phalsak hnuah an hrui thlun ka tlan pel ta a. Ngaihtuah zui vawng vawng erawh a awl viau. Mahni ngaihah kan inngaipawimawh nge, mi dang ngaihah kan pawimawh ve zawk? tih hi. Buaipui leh tuina zawng a inang hauh lo naa, mi tam zawk tan erawh ranvulh leh ran chenpuite hi kan ni tin nuna bet tlat an ni a, inlaichinna thuk tak kan nei reng tih hi phat rual a ni lo vang! Chuvangin, ranvulh an nih vang ngawtin kan en liam thei mai bik lo va, keini mihringten kan duh leh kan mamawh tih inhriaa chenpui leh vulh kan ni miau si a. Ran chenpuitu emaw, a vulhtute tan an rante'n natna emaw harsatna an tawrh laia en liam mai theih a ni hauh si lo. Eizawnna atan ran vulhtu tan ngat phei chuan an hlut dan a sang zual hle awm e. Chutih laiin engmah thawhchhuah nei hauh lo, ran chenpuite chan lah a nep thei chuang hauh bawk lo vang le.
Vet-te an pawimawh vet vet...
'Mahni infak leh sakhi ngalah eng mah a bet lo' ti hmanhmawh ṭhin mah ila, infak aia kan nihna dik tak sawi mai ka ni tih erawh min hriatthiampui hmasa ula. Khawvela kan chen chhung hian ranvulhte nena inmamawh tawn kan ni kumkhua dawn a, chutiang zelin natna hrik pawh inṭawm chin kan nei zel ang. German Doctor thiam Rudolf Virchow chuan, "Ran leh mihring damdawi hi kal hrang hlak thei an ni lo," tia a sawi tawh chu kum a vei tam fe hnuah dikna a lian telh telh zel a. Damdawi hnathawh kim chang zira hre fiah tur chuan ran taksaa zir hmasak a ni fo va. A nihna takah chuan mihring hriselna tura hmasawnna kawng zawh tam tak atan hian ran enkawlna lama zir thiamna (Veterinary Medicine) hi a bulpuite zinga mi a ni kan ti thei ang. Tin, keini ran chenpui enkawltute phei chuan loh theih lohva mihring damdawi kan ṭawmpui chin a awm ṭhin bawk. Kan inmamawh tawn zel a nih chu.
Tun hnaia hri inlar thar (emerging diseases) tam zawk hi ran leh mihringin natna kan inkaichhawn tawn an ni zel a. Tin, natna langsar tak pakhat Rabies hi India sorkar ngei pawn kum 2030 hmaa um bo tumin ṭan a la nasa hle a. Kan hlawhtling thei ang em tih erawh zawhna lian tak a la ni tho mai. Heng natnate hi ranvulh aṭanga a darh zel lohna turin Vets te hian hridanna hmangin theihtawp an chhuah ve zel a ni.
Ngawi teh, COVID-19 hripui len tirha RT-PCR khawl mamawhna a san em em lai khan Veterinary College, Selesiha ran natna zirbingna atana an hman lai leh a khawl enkawltu ṭhenkhat chu ZMC lamah ṭangkai taka hman an nih kha! Chutiang zelin India Ram khawpui hrang hranga Veterinary Institution-a RT-PCR khawl tam zawk pawh ṭangkai taka hman an ni bawk. Hei hi Vets hnathawh sawi vawng tumna lam ni lovin, kan thawhna zawn ṭheuhah hian ṭangkaina kawng emaw talin kan nei ṭhin tih sawi tumna zawk a ni e. Ran damlo khawsik kan en dan ringawt pawh hripui leng karah fiamthu lar pawl a nih ve kha maw! Ama'rawhchu, thil thleng tak tak chi a ni lo tih erawh vantlang hriatthiam a ni a, kan hna ṭheuha rinawm taka kan thawh hian awmzia a nei zel tih erawh phat rual a ni lo.
Hri zirbing leh hridanna duan chhuah
Ranvulh hian a khat tawkin hrileng an tuar fo ṭhin a. Tun hnaia Mizo ranvulhte tana natna ngeiawm tak, African Swine Fever chungchanga PTI (Press Trust of India)-in a tarlan dan chuan, kum 2020 aṭanga kum 2023 chhungin Vawk 47,269-in an thihpui a, tin, hri kai darh zel tur venna atan vawk la hrisel 25,182 te kahhlum an ni bawk! Sum faia chantirin kum thum chhunga kan hloh hi ₹ 132.20 Crore a ni, a tam tham hle mai.
Kan hriat ṭheuh angin ASF hri buaithlakna ber chu hridanna hmantlak a la awm rih tlat lo. Heng atan tak hian Vets tan hian chona lian tak tak a awm zel a. "A awm lo," tih leh ngawt aiah hrileng laka hridanna nei thei turin theihtawpin hri chungchang zirbingin hun an hmang ṭhin. Ran vulh hrileng tam zawk erawh hridanna hmanga ven leh um bo hial a awm reng a ni. Sawi tel leh hram ka duh chu, Mizo Vet zinga thleng sang ber zinga mi, Dr. Jonathan Lalsiamthara hi natna chi khat, Brucellosis hridanna awm tawhsa aia ṭha zawk duang chhuaktu zingah telin, Hester Bisoscience Company-in he vaccine hi la chhawngin hman thuai theih beisei a ni.
Vantlang hriselna kawngah
Kan sawi tawh angin, ran leh mihringin natna kan inkaichhawn tawn theih tam tak hi Vet-in uluk leh fimkhur taka ran kan enkawl vanga pumpelh theih a awm ṭeuh mai. Rabies bawk hi sawi lang leh ṭhin ila, natna tihbaiawm tak a ni reng a, ama'rawhchu mihring leh ranvulhah hridanna kan pek ṭhat avangin ui á hri inkaichhawnna kawng tam takah kan chhu chat thei ṭhin. Enkawl dam theih lo inven theih si natna darh zel veng tura a hun taka hridanna kan pek hian awmze thui tak a nei.
Chutiang zelin, ranvulh leh ran chenpuite, a hun taka dik taka rulhuthlo pekte hi holam deuha ngaih theih pawimawh em em si a ni. Nu nau pai lai, naupang leh taksa ralveng chak tawk lote'n, a bikin ran chenpui aṭangin an kai chhawng hma bik lehnghal a. Tin, Uihli, Saphihrik emaw, Saiphaw leh hrik dang dang aṭanga natna inkaichhawn theih a awm zel bawk avangin ranvulh emaw, ran chenpui an nih vang kan palzamsak fo mai hi kan tan a him lo fo ṭhin.
Tin, sa leh a kaihhnawih hrisel leh thianghlim ei tur kan neih theih nan, Vet hian theihtawp an chhuah reng a. Dr. Vanramhlimpuii, Zonu Meat Processing dintu leh neitu hian sa aṭanga siam chaw ṭha (sausage, meat balls, ladt.) siama bulṭanin, national award a dawng hial tawh a ni.
A nihna takah chuan kan hma zawn ṭheuha theihtawp kan chhuah tlan hian rah ṭha a chhuah zel a, kan ṭangkaina leh pawimawhna kawng a dang deuh tihna a ni ber e. Vantlang ngaih leh hriata hna pawimawh bik chu a awm teh meuh mai a, chutih rualin a langsar lem lote pawh an pawimawh lo bik chuang lo. Kan phak ang tawk ṭheuhva hriselna kawnga theihtawp kan chhuah tlan zel hi a ṭul reng dawn a ni. Ṭanrual hi chakna, hnenhna min petu a ni. Hawh u kan hrisel zawk zel nan, ṭan i la tlang zel ang u.
- Dr. Mahminga Sailo
Waggin' Tails, Bawngkawn