ENGTINNGE LEHKHA CHHIAR KAN UAR THEIH ANG?
Lehkha chhiar kan uar theih dan tur kan sawi hmain lehkha chhiar kan uar loh dan leh, chumiin a nghawng nia langte han sawi hmasa ila, a ṭha ang e.
Tunlai hunah hian lehkha chhiar kan uar lo hle mai a, kum sawmhnih hma lamah kha chuan heti tak hian lehkha chhiar lamah ṭan lak a ngai em em pawhin a hriat loh a, tunah zet chuan mi tin, chhungkaw tin leh khawtlang huap meuh pawha lehkha chhiar lama ṭan lak kan ngai ta hle mai. Heti taka lehkha chhiar kan uar tak lohna chhan hi lehkha chhiar tur a tlem tak vang chu niin a hriat loh a, ni tina chhuak chanchinbu hi chhiar tham a awm a, kar tin chhuak leh thlakipa chhuak chanchinbu pawh eng emaw zat a awm bawk. Heng chauh hi ni loin mimal lehkhabu tihchhuah leh pawl anga tihchhuah hi kum tin za bawr vel hi a awm ziah bawkin a rinawm a, Kohhran mal anga tihchhuah pawh chhiar tham fe a awm bawk. Hengte avang hian chhiar tur lam chu a tlem vang niin a rinawm loh a ni.
Chuti a nih chuan a chhiartu lamin kan inthlahdah vang a ni tih a chiang ta reng mai a, kan inthlahdahna chhan hi chik taka chhui kher loh pawhin kan Smart phone vang hi a ni berin a rinawm. Kum 2011-a Mizoram mihring cheng zat chu 1,097,206 a nih laiin kum 2019 – 20 chhunga Mizorama Smart phone awm zat chu 1,261, 280 a ni (Source: Statistic Handbook Mizoram 2020). A inthlauhna hi 164,074 a ni a, mihring aiin Smart phone a tam daih zawk tihna a nih chu. Heta ṭang hian Smart phone hmang kan tamzia kan hre thei ang a, kan hman uarzia pawh kan hre thei ngei ang. Smart phone hi a ṭangkai hle mai a, inbiakpawhna atan chauh kan hmang lo a, thu inthawnna atan kan hmang ṭangkaiin Dictionary lamah leh Bank lam thlengin kan hmang ṭangkai a nih hi. Hetiang taka kan hman ṭangkai avang hian chanchin thar chhiar leh ngaihthlakna atan pawh rin berah kan nei emaw tih mai tur a ni a. Duh hun hunah kan ngaihthlain duhna hmun hmun aṭanga kan lo ngaihthlak theih bawk avangin mi tam takte chuan lehkha chhiar lam kan lo hlamchhiah phah ta a ni.
Hetianga lehkha chhiar kan lo hlamchhiah takah chuan lehkhabu chhuahtu lam tan pawh harsatna a awm nghal lo thei lo a, ni tin, kar tin leh thlakipa chanchinbu chhuah ṭhinte tan ngei pawh harsatna a awm nghal bawk a. Tunah zet chuan chanchinbu chhiar tur pawh a lo tlem phah ta hial a nih hi. Mahni awmna hmun ṭheuh thlir ila, Kohhran chhuah chanchinbu tih loh chu a awm ta meuh lo hi a chhan ber hre chiah lo mah ila, Smart phone vang hi a nih ngei a rinawm.
Hetiang hian Smart phone leh Lehkhabu hi han khaikhin ta ila:
1. Smart phone chuan network awmna chin bak a thleng thei lo a, thlen chin biktuk a neih theih laiin Lehkhabu chuan, thlen theih chin bituk nei loin khawi hmun pawh a thleng thei.
2. Smart phone chuan mamawh neuh neuh a neih laiin Lehkha chhiar tur chuan, thil dang mamawh engmah a nei ve lo.
3. Smart phone aṭang chuan engkim hmuh leh hriat tur a hmehchhuah theih avanga naupang tana him tawk lote a awm theih laiin, Lehkhabuah erawh naupang tana him lo leh chhiartlak loh chu a dahbo mai theih ṭhin.
4. Smart phone en rei chuan mit a lo hahin mit a tihfiah loh theih avangin vawiinah chuan, khawhmuh fiah lo kan tamin tarmit vuah pawh kan lo tam ta hle mai a, Lehkha chhiar vanga mit fiah loh phah erawh sawi tur an tam kher awm lo e.
5. Smart phone chuan nun zalenna min thlen a, chu chuan thil ngaihzamna a hrin theih zel bawk laiin Lehkha chhiar chuan, mi dangah harsatna engmah a thlen ve ngai lo.
6. Lehkha chhiar tamte hi inchhir an la awm loh laiin Smart phone en tam lo hram hram turin kan inzirtir ṭhin.
Heng point tlem te aṭang ringawt pawh hian Smart phone aia Lehkha chhiar ṭhat zawkzia chu a hriatthiam theih mai awm e.
Lehkha kan chhiar tlem avang chuan mimal leh chhungkua mai bakah khawtlangah harsatna, tun hma lama kan neih ngai lohte kan nei chho ta zel a; aia upa zahna tlachham tak tak kan tam a, tlawmngaihna leh Zonun mawi kan tihte ngei pawh hmuh tur a tlem telh telh bawk a, zanah rei tak tak meng kan lo tam tain chhungkuaa chaw eiho pawh kan harsat phah zel bawkin, nu leh pa ngei pawh zah lo tak tak kan lo tam ta. Heng harsatna zawng zawngte hi lehkha chhiar tlem vang a nih vek kher lo mai thei nain; thil dang puh tur a vang ang reng viau mai. Social media-a aia upa zahna kan nei ta lo lutuk leh naupang tak tak ṭawngkam chaltlai kan tam ta viau maite hi, Lehkha chhiar tlemah puh vek mai pawh a remchang viau a ni.
Tichuan, a nih leh lehkha chhiar ṭhatna chu eng nge ni ang kan tih chuan, a hmasa berin lehkha chhiar ṭhatna chu thluak sawizawina atan a ni. Rev. Lalnghinglova chuan, "I lehkhabu chhiarin a siam che," tiin a sawi hial a, he thu thlawp chiah hian Abraham Lincoln chuan, "Lehkhabu chhiar tur min hawhtu chu ka ṭhian ṭha ber a ni ang," a zuk ti bawk a. Chutianga lehkha chhiar tam a lo ṭhatna chhan ber pawh mahni inrintawkna min pe theitu chu lehkhabu chhiar hi a nih vang a ni. Lehkhathiam tih leh thiamna sang tak tak neite hi lehkha chhiar tam an lo ni zel mai bawk a, chhiar tam chu finna a ni tih hi khawvel awmchhunga thudik awm reng tur a ni.
Tin, lehkha chhiar hi damdawi ang deuh a nihna tlem te han sawi ri leh zawk ila: Thinrim leh ngui changte hian lehkha chhiar ṭhin ila, chu chuan hahdamna min pe thei ṭhin a ni. Khawhar leh zan mut theih loh kan neih changte pawh hian lehkha chhiar ṭhin ila, a ṭha em em bawk a ni. Taksa natna ngei pawh thinlung lamin a pawm dan dan hi a nihna chen a awm ve thei a, entirna atan miin na neia a inhriat tlat chuan a na a ni mai a, na chung chung pawha dama a inhriat tlat chuan a dam a nih maina lai pawh a awm. Chuvangin kan thinlung lam hi a pawimawh em em a, chumi kaihruai tur chuan lehkha chhiar tam leh chhiar tam lote chu an dinhmun a lo inthlau ṭhin a ni. Lehkha chhiar tam lo chuan ngaihdan mawlmang tak tak a neih ṭhin laiin, lehkha chhiar tam chuan ngaidan fing leh zau tak a nei ṭhin a ni.
A nih leh engtin nge lehkha chhiar kan uar theih ang kan tih chuan, hetiang hian han sawi leh ila:
1. Ni tin hian lehkha chhiar tura hunbi insiam ṭhin tur. Chaw ei hunbi kan neih ang chiah hian lehkha chhiar turin hunbi kan neih ṭhin chuan kan lo chhiar nge nge ṭhin. Zingkarah minute sawmthum tal emaw lehkha chhiarna atan hun insiam te, zan mutdawna minute sawmpanga emaw lek lehkha chhiarna atana hun insiamte hi a hlawk em em a ni.
2. Mi tam takin lehkha chhiar turin hun ka nei lo an ti ṭhin a, hei hi an peih loh vang a nih zawk a rinawm. Lehkha chhiar turin hun kan insiam thei lo a nih pawhin thingpui in laite, chaw ei laite leh lirtheia chuan laite pawhin lehkha chhiar mai tur. Thlawhna leh Rela chuan lai phei chuan a rem viau ṭhin. US President JF. Kennedy ngei pawh khan a chaw ei laiin ni tina chhuak chanchinbu pasarih a chhiar ziah hman e, an ti a ni.
3. Lehkhabute hi chhiar mai theih turin ban phak maia dah ṭhin hi a ṭha viau. Naupang awmna hmunah erawh chuan lehkhabu hi dah loh hram hram tur a ni a, naupang awm lohna hmunah chuan awlsam taka ban mai theih turin lehkhabu hi dah ṭhin tur a ni. Entirna atan Fridge chungahte, chaw ei dawhkanahte leh lukham hnuaiahte hian a dah chi viau ṭhin. Chutianga awlsam taka ban phak maia lehkhabu a awm na na na chuan kan lo chhiar nge nge bawk ṭhin a, a ṭha viau a ni.
4. Taksa hriselna atan chaw leh tuite hi a ṭha a, a ṭangkai ang chiah hian rilru leh ngaihtuahna atan lehkha chhiar hi a ṭangkai a, kum sang tam tak liam tawh aṭang khan lehkha chhiar tam avanga inchhir hi an la awm hauh lo a ni. Lehkha chhiar hi finna a ni a, mi mawl tan lehkha chhiar tam a ṭhat ang bawkin mi fing tan pawh lehkha chhiar bawk chu fin lehzualna atan a ṭha a ni.
Lehkha chhiar avanga thil danglam lo thleng tawhte:
• Mi thianghlim Augustine (AD 354 – 430) kha Tirhkoh Paula hnua Theologian ropui ber tih hial a ni a, Pathian rawngbawl tura a inpekna chhan pawh Athanasius ziak ‘Life of Antony’ a chhiar aṭangin a ni.
• Kristian Vanram Kawngzawh lehkhabu ziaktu John Bunyan pawh kha Pathian ngaihsakna thinlung a neihna bul ber chu a nupuiin lehkhabu pahnih – The Plain Man’s Pathway to Heaven leh The Practice of Piety tih lehkhabute a rawn chhawm vang tiin an sawi.
• John Wesley ngei pawh a nun tidanglamtu leh a nun chhungril nghawr nghing dawttu chu ‘Immitation of Christ’ tih lehkhabu a chhiar vang a ni.
• Karl Mark-a lehkhabu ‘Das Capital’, phek 96 chauha chhah ngei pawh chu Communist thinlung sawh nghettu leh Communism vaw liantu ber pawh a ni.
• Harriet Beecher Stowe-a lehkhabu ziak ‘Uncle Tom’s Cabin (Pu Tawma In)’ pawh America rama bawih chhuahtirtu a ni an tih hial bawk kha.
• English singer Adele Laurie Blue Adkins (Born May 5, 1988) hi kan hre ṭheuhin a rinawm. Hmelṭha tak a ni nain a taksa erawh duh aiin a lian a, a thau mah mah a nih kha. Ani pawh hian ‘Untamed, Stop pleasing, start living’ tih lehkhabu, Glennon Doyle ziak a chhiar aṭangin a nih kha amah a inthunun theih a, a rihna ngei pawh kg 45 zeta a tlakhniam phah ni.
Heng bakah hian America hoin British ho laka zalenna an sual laia huaisenna leh tumruhna pe thar leh theitu pawh lehkhabu pakhat, Thomas Paine-a ziak, phek 47 chauha chhah ‘Common Sense’ a ni. British sipaite’n an nawr tawm a, Deloware tuipui kamah tlawm mai hmabakin an thi phung tawh tihah chuan, Common Sense lehkhabu hi mipuite leh sipaite hnenah an sem a, chumi an han chhiar aṭang chuan huaisenna an nei thar lehin zalenna kumhlun an lo sual chhuah theih phah ta a ni. Hetiang bawk hian French Revolution leh Indian Independent Movement-te pawh kha mi thiam thuziak aṭanga lo awm an ni.
A tawp ber atana ka han sawi leh duh chu Indopui Pahnihnaah khan Japan chu mei khup zul zulin an tlawm a, ding chhuak leh thei lo tur hial khawpa sawp an ni. Chutianga chau taka an awm hnu kum 20 lekah chuan khawvel ram dangte hriat tham khawpin an rawn tho chhuak leh ta a, chu an rawn thawhchhuah lehna chhan bulpui ber leh pawimawh ber chu, an Ṭhalaite’n lehkhabu an chhiar nasain an lehkhabu chhiar ang zela an thawh vang a ni.
Lehkha chhiar hi uar ila, mi dang pawh chhiar tam turin hrilh zel bawk ang u.
- Mahmuaka Chhakchhuak
Oct. 31, 2023