MUALVUM NAUPANGTE KHA
1. A bulthûm
Mizorama Chanchin Ṭha rawn hril hmasa bertu chu Rev. William Williams-a a ni a. Amah hi Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission-in Khasi rama Shella khuaa missionary hna thawk tûra a tirh, kum 1887-a lo chhuak a ni. Hetih lai hian kum 28 mi a ni. Khasi-ho zînga kum thum lai rawng a bâwl hnuah, kum 1890 khân a rawn chhuahpui Rev. Pengwern Jones-a tlawhin Sylhet-ah a zu kal a. Ani chuan British laka hel Mizo lal pathum, Sylhet lung ina an khung tharte a tlawhpui a, ṭawng lettu hmangin an chanchinte a zâwt a. Mizo lalte chuan Isua chanchin an la hriat ngai loh thu an lo hrilh a. Chu thu a hriat aṭanga thla eng emaw zât chhûng chu Mizorama Chanchin Ṭha hril ṭûl tihna nasa tak a nei ta a. Anmahni chanchinbu, ‘The Monthly Tidings’ tiha amah Rev. William Williams-an a report dânin – February ni 16, 1891-a Shella khuaa Presbytery thurêl bawhzuia missionary-te ṭhu khâwm chuan Lushai ram a tlawh theih nân Williams-a chu chawlhkâr ruk chhûng chawlh an pe a. A zin sênso chu amah a intum ang a, Home Executive hnênah mission field atâna a remchân leh chân loh a hrilh ang.
Tichuan, Mizoram tlawh phalna a hmuh veleh a ṭhiante – Benjamin Aitken-a (Free Church of Scotland Kohhran Upa, Hindoostani thiam), Khasinath-a (Assamese Kristian tlangvâl, Bengali ṭawng thiam) leh U Khassia-a (Khasi Kristian, Meitei ṭawng thiam)-te nên Mizoram lam panin an chhuak ta a. March ni 5-ah Jhalnacherra aṭangin lawngin Tlawng lui an rawn zawh chho va. March ni 11-ah Tut chhuah, Vaihovin Guturmukh an tih chu an rawn thleng a ni.
2. Mizoram Kawtchhuah
Thlawhna ṭumhmun kan neih hnu hian thlawhnaa zinte tân chuan Mizoram kawtchhuah chu Lêngpui a ni a; chumi hma chuan Vairêngtê a ni. Chumi hma leh chuan Mualvûm ram khawthlang lam ramri, Kutbûl luiin Tlawng lui a finna vaukam, Kutbûl Lui Chhuah hi Mizoram kawtchhuah a ni a; phai lam aṭanga Mizorama rawn lût tûr apiangin Mizoram leilung an rawn rahna hmasa ber a ni ṭhîn. Kutbûl lui hming put chhan chu – he lai lui bulah hian nu pakhat, kutbûlin lo a neih ṭhîn vânga he hming hi lo pu ta a ni.
3. Mualvûm naupangte kha
March ni 15, 1891 (Pathianni) chhûnlai vêla Rev. William Williams-aten Kutbûl Lui Chhuaha Mizo an hmuhte hi Liankûnga khua Mualvûma mipa naupang, kum 10–15 inkâr 8/9 vêl leh putar pakhat an ni a. Dârkâr hnih vêl chu Mizo ṭawngin hlim takin an inkâwm a ni. A hmain Mizo ṭawng an lo zir lâwk a, hemi ṭuma an inkawmnaah hian an Mizo ṭawng thiam zawng zawng an hmang zo vek a ni. Naupangte chu Pathian lehkhabu milem eng emaw zât leh nawhalh bâwm an pe a, Rev. Williams-a te chu an zai bawk. Kutbûl Lui Chhuah hi Mualvûm ram a ni naa, Mualvûm chhehvêl khuate aṭang pawhin lawngpute dâwr tûrin an kal ṭhîn a, an thil neih balhla leh bâlte chu Vaiho chi leh vaihlo leh thil dang nên an inthleng ṭhîn. Chuvângin, anniho pawh hi Mualvûm naupangte tiin kan sawi mai dâwn a ni.
Hêng naupangte hi hriat vek theih ni tawh lo mah se, mi pathum chu chiang taka hriat an ni a. Chûng mite chu an chanchin tlângpui han sawi ila:
(1) Hrângkîmthanga (1877–1920): Hrângkîmthanga Zote (‘Kîm’ tih hi ‘ṭhîn’ tih anga lam tûr) hi Mualvûm khuaah a piang a, a pa chu Chuailova a ni. Kum 1905-ah Mualvuma sei lian, Tanhrila pem ta, nula Dârṭhapuii nên an innei a, fa panga an nei a. Chungte chu – Ngurtinchhingi, Dartuahkungi, Hrangdailova, Hranghnuna leh Vanchhungi-te an ni (Kîma thlalâk hi hmuh tûr a awm loh avângin a nupui thlalâk târ lan a ni). Kristiana a inpêk kum hi hriat chian a ni lo va. An chhûngkua hian kum 1917-ah Pastor Chhuahkhama kutah baptisma an chang a. Baptisma a chan hma hian Mualvûm khawper Dârnam Vêngah kum 1916 khân ama ho hian biak in an lo sa tawh a. Chuvângin, Kristiana a inpêk a, theih ang tâwka rawng a bâwl hnuah baptisma a chang chauh niin a lang.
Kum 1908 hma lam khân ziak leh chhiar a thiam tawh a. Mualvûma Mângsêlvunga leh Pathuala (Pathual tih hi Tifel tih anga lam tur)-te an lal lai khân lalte enkawlna hnuaiah Mêlvêng Upa, Khawchhiarah hun eng emaw chen a ṭang a. Kum 1910 mautâm ṭâm laia Mualvûm khuain sawrkâr buhfai an pûk ṭhin rulhna pawisa, Bawrhsâp hnênah pein, ke hlîra Aizâwl kalin thil ṭûl apiang a buaipui ṭhîn. Chutih hun laia lehkhathiam awm chhun a ni a, mautam chanchin leh thil mak chanchinte a ziak. Aizawl Tuikhuahtlânga tuikhuah laihnaah a tel ve bawk.
Amah hi Mualvûm khawper Dârnam Vênga Kristian hmasa ber a ni a, Aizawl–Silchar tlangdunga Kristian hmasa ber nia hriat a ni bawk. A hnuah Mualvûm Vêng lamah chuan kum 1915 khân Hângpâwla leh Diahzîngi (Mizo nurse hmasa ber dawttu)-te chu Kristianah inpe vein, Dârnam Vêng Sunhlukâwna biak inah an inkhâwm ho ṭhîn. Hrângkîmthanga hi January ni 24, 1920-ah a thi a; Dârṭhapuii hi ni 25.5.1955 khân a thi bawk.
Diahzingi chanchin hi han sawi zui lawk ila. A pain a thihsan hma a, a nu Tlângkhâwmin a ṭûlpui a. Kum 1923-a Nisapuia Bial Inkhawmah Hmeichhe Tirhkoh (Bible Woman) hna a dil a. Hetih lai hian kohhran a pachhe hle a. Bible Woman hlawh atan buhfaiṭham a awm tawh naa, a la tlem tham em avangin Zosaphluia chuan Shillong-a Roberts Hospital-ah nurse zir turin a kaltir ta zawk a. 1928 kum tawpah zir zovin, ni 7.1.1929-ah Welsh Mission Hospital, Durtlang (Tuna Synod Hospital)-ah nurse hna a thawk ta a. Dr John Williams (Pu Daka) kaihza vengtu ber a ni. Kum nga a thawh hnuah a chawlhsan a. Kum 1935-ah Kawhtea, Sylhet Police Subedar nen an innei. Sylhet-ah hian Mizo police an tam a, an nupa hian ṭhanemngai takin kohhran an enkawl ṭhin a. An kohhran hi Zoram pawna kohhran ding hmasa ber a ni nghe nghe. Kawhtea hi a pension hnuah Kolasib-ah an inbengbel a, Kolasib Diakkawn Kohhran Upa hmasa ber niin kum 1958-ah nemngheh a ni.
(2) Thangvêla (1880–1975): Thangvêla, Râlte Zaucha hi kum 1880 vêl khân Mualvûmah a piang a, Engsua leh Thaisawii-te fa pahnih zînga a upa zâwk a ni. A farnu Sawichîni leh Mualvûm lal Pathuala (A nupui Dârthangvungi a sûn hnuah) an innei a; Pathuala farnu Sumlêtsawii nên an innei ve thung. Amah hi Pathuala khâwnbâwl upa a ni bawk. Sâpho khân Sâp rama hruai thlâka lehkha zirtîr an tum a; mahse, a nuin, “Fa pahnih chauh kan nei che u a, i awm bo daihin engtin nge kan lo awm ang?” tiin kal a phal ta lo a ni. Fa pali an neih hnuah Sumlêtsawii hi a sûn a. Tuahthangi nên innei lehin fa pasarih an nei ve leh a ni. Sumletsawii nena an fate chu – Lalbanglova (Laiawrha), Mangthanseii, Zadingi leh Zachhungi-te an ni a; Tuahthangi nena an fate chu – Lalawpfela (Upa), Lalkhuma, Lalzawmliani, Thangliani, Ex-Sub. Lalvuana Ralte (Upa), Lalsangzuala leh Lalchhuanvawra-te an ni.
A tlangvâl lai aṭanga kohhran bêl tlat mi a ni a, hun âwl a neih chuan Bible chhiar reng mi a ni. Hun rei tak chhûng chu Kohhran Ziaktu hna a thawk a, Puitling Sunday School zirtîrtu leh thuhriltu a ni ṭhîn bawk. Tu 54 hmêl a hmuh hnuah ni 12.9.1975 khân a thi a ni.
(3) Chawnga (Chawngsiama) (1879–1963): ‘Mizoram Zirna Pa’ tih hlawh hial khawp Chawnga hi kum 1879 khân Mualvûm khaw ṭhenawm Bualpuiah a lo piang a, Dârchawngpuia leh Pâwngi-te fapa a ni. A nu leh paten an thihsan hma avangin Chawnga hian nau pakhat, Bualkhawthangi @Buali (Dr Ṭhavunga pi) chauh a nei. Mizo hmeichhe Lower Primary pass hmasa Saii nên an innei a, fa 6 an nei a, chungte chu – Chawngṭhuami, Chawnghmingliana, Lalhmingthangi, Thangṭhuami, Chawngchhungi leh Vanlalchhuangi-te an ni.
Pu Buanga leh Sâp Upate ṭhian dûn hnênah khân a inhlawh a. Zosâphluia khân lehkha te zirtîrin a kawl zui ta zêl a. A hnuah Zosâptharan puitu tûr a zawna, kum 1901-a zirtîrtu lâkna tûr exam a buatsaiha mi pathum tling zîngah a tel. Kum 1903-a thingtlâng khaw palia sikul nghet an din leh khân Biate khuaah dah a ni a; mahse, Zosâpthara khân Aizâwlah a ko kîr leh thuai a ni.
Kum 1906-ah Bawrhsâpin Middle Class hawn theihna a pe a. Mahse, Mission Field aṭanga Zosâpthara hnawh chhuah a ni khân kum khatin a titlai ta a. Tichuan, kum 1908-ah Middle Class chu hawngin, Chawnga chu Sikulpui Headmaster-ah dah a ni ta a, Zosâphluia leh Zosâpthara-te hnua Mizo zînga he hna chelh hmasa ber a ni. Zirtîrtu leh Headmaster-a a ṭan chhûng hi kum 44 zet a ni. Headmaster a nih lai hian Sikulpuiah Pâwl 1–8 thleng a awm. Zoram Hmâr Biala mi lian zawng zawng hi a sikul chhuak an ni. A sikul naupang pakhat, J. Malsâwma (Thanpuii pa) chuan ‘Goodbye My Old Teacher’ tiin amah thlahna thu essay a ziak nghe nghe.
Kum 30 chhûng Sande Sikul Superintendent-ah a ṭan avângin lâwmmanah kum 1926 Assembly (Tûna Synod) inkhâwmpuiah khân Wales ram kohhran chuan Holy Bible, a kâwm savun dum a pe nghe nghe. Kum 1934 khân Mission Vêng Kohhran Upa atân thlan a ni a; mahse, a tih chi ni lova ngaiin, Mizo tlâwmngaihna rilru nên, a pha a ni.
Kum 1960-ah kum 80 mi a nih hnua an naupan lai chanchin a sawi chu Rev. J.M. Lloyd-a khân a lehkhabu, ‘History of the Church in Mizoram (Harvest in the Hills)’ phek 17-naah a lo ziak a, hetiangin: “Mualvûma kan awm laiin ka ṭhiante nên Tlawng lui lan theihna hnai lai Khâmtlângah kan kal ṭhin a. Tlawng chu mêl 5 vêla hla a ni a. Hnam dang mi (Vai)-te chu Tlawng luiah lawnglenga an lo chho kan hmu ṭhîn a, inremna puan var te tak te hi an lawngah chuan an tar ṭhin. Naupang mai kan nih avangin puan var zar chu eng tihna nge tih pawh kan hre thiam lo va. Tlawng luia lo kal chhote hnenah chuan keini naupangte chuan kawlthei leh thei rah dangte kan lo hralh ṭhin,” tiin.
Ni 27.9.2022 khân Chawnga tupa (A fapa Chawnghmingliana fapa) Pu C. Châmliana te in, Mission Vêngthlanga ka lên ṭumin, Pu Châma chuan a pu chu Kutbûl Lui Chhuaha Chanchin Ṭha dawngtu zîngah leh Mairang-a harhna zu paw chhuaktute zîngah a tel thu leh, Châltlânga Bethel Lungphunah pawh a hming târ lan a nih ve thu te min lo hrilh a ni.
4. Mualvum khua
Mualvûm khua hi Survey of India map (Mizoram map hlui ber)-ah a lang a. Chu chuan India sawrkar hriat thama khaw pawimawh a lo ni tawh ṭhin tih a lantir âwm e. Mualvum khua hi Aizawl–Silchar kawngin a pal tlang lo va. Kawnpui aṭanga km. 1.5 vela hlaa awm a ni. Kolasib aṭanga chhim lam km. 26 leh Aizawl aṭangin hmar lam km. 55-a hlaah a awm. Tuipui zawl aṭanga ft. 3,200 vela sangah a awm a, a boruak a zo nuam hle.
Mualvum khuaah hian lal pathum – Liankunga Sailo, Dochhuma Chenkual, Mangselvunga Ralte leh Pathuala Raltête an lal tawh a. September ni 6, 1890-a Capt. H.R. Browne-a, Lushai Hills Political Officer (Bawrhsap) hmasa ber lo kap hlumtu Saitlawma pawh kha Liankunga khua hi a ni. Mangselvunga leh Pathuala-te hi Mangkhaia thlahte an ni. Pathuala lal lai hian, kum 1942–1945 chhûng khân Mualvumah Aizawl–Silchar kawng lai turin Indian Tea Association (ITA)-in an ṭhutchilh a, a khaw mi aia tam mikhual, a Zo a Vaiin an awmchilh a ni. Pathuala te chhungkua hian ni 20.11.1922-ah Zosaphluia kutah baptisma an chang a. Amah hi ringtu ṭha tak a ni a, khaw ṭhenkhata ringtu, tihduhdah tuarten an pan khawm ṭhin.
Mualvum khua leh kohhran hi a nuam hle a ni ang, Zosapte pawh khan an tlawh fo va. Pi Zaii (Miss Katie Hughes) phei kha chuan kum 1941 Krismas kha Mualvumah a hmang nghe nghe. Japan ral a lo len lai pawh khan Pi Zaii chuan, “Kei chu Mualvum Kohhran zingah ka awm ve mai ang,” a ti a ni. Mualvum khua hi Mizoram buai avangin kum 1967 khan Kawnpuiah sawi khawm a ni a. Sawrkarin mahni khaw lama lêt a phal hnu kum 1974 khan mi tlem tê an lêt leh a, kum 1984 khan an rauhsan ta a, tunah chuan 1st IR Battalion hmunpui a ni ta.
Tlângkawmna
Mizorama Chanchin Ṭha lo thleng hmasa ber dawngtute chanchin kan lo hre ta a. Anniho hi ringtu ṭha tak vek an ni a, an thlah kal zêlteah pawh Pastor, Kohhran Upa, missionary leh kohhrana rawngbâwltu ṭangkai tak tak eng emaw zât an awm a ni. Hei hian, kum 1891 March ni 15-a Rev. William Williams-aten Mizorama Chanchin Ṭha an rawn thlen kha Pathianin nasa takin mal a sâwm tih a tilang chiang hle. Tin, history hi tihdanglam theih a ni lo va; hemi ni hi Mizoten Mizorama Chanchin Ṭha an dawnna hmasa ber niin a lang. Hemi ni hriat reng nân hian Sêrlui Presbytery chuan he lai hmunah hian monument a siam a, chu chu ni 15.3.2014 khan Rev. Lalzuithanga, Mizoram Synod-a Sr Executive Secretary-in a hawng nghe nghe.
– Lalremmawia