Written by
- Rev. Lalengzika
PBS

MIZOTE HNENA CHANCHIN ṬHA THLEN NI


Tun hnaiah January ni 11 a lo thlen apiangin kohhran memberte zingah Chanchin Ṭha thlen ni chung chang inhnialna a awm fo va. March 15, 1891 leh January 11, 1894 te hi: khawi zawk nge Chanchin Ṭha thlenni atan pawm tur tih thuah inhnialna a chhuak ṭhin; a hnuaia mi ang hian sawi fiah kan tum dawn a ni.

I. Rev. William Williams Mizote hnena Chanchin Ṭha hril hmasatu a ni :

Kum 1944-a Chanchin Ṭha thlen Golden Jubili kan lawm dawn khan, Zosaphluia’n (DE Jones) lehkha a lo thawnah, “Sap upa leh Pu Buanga an thlen hmain, indona a reh veleh, Khasi ram aṭangin tirhkoh William Williams khan Aizawl a tlawh a…” tiin a ziak. Kum 1953 a lo thlen chuan W. Williams-an a ṭhiante nen Aizawl an zin chanchin Sap ram chanchinbu ‘The Monthly Tidings’ kum 1891 September Issue-ah hmuh tur a lo awm ta a, William Williams-a leh a ṭhianten Aizawlah thla khat dawn lai Isua chanchin an tlangaupui dan kimchang ziak kan lo chhiar thei ta a ni.

Rev William Williams chuan kum 1890 khan Sylhet ‘Tan Inah,’ British laka hel Mizo lal an man tharte a kawm a. Mizoten Isua chanchin an la hre ngai reng reng lo tih a hriatin an hnena Isua chanchin hril duhna nghet tak a nei ta a ni. February ni 15 ah a thawhna khasi khua, Shella Presbytery-ah, a zinna tur senso ama intum chawp turin Mizorama a zin an phalsak a. Kar 6 atan leave a la a, a ṭhiante 3 nen chuan an lo kal ta a ni. A lo kalpuite 3 chu: Kasinath (Assamese), U Khannai (khasi) leh Benjamin Aitken (Scotland kohhran upa, Chanchin Ṭha hril ngai pawimawh em em mi a ni).

March 5 -ah Jhalnacherra (Gharmura bul lawka khaw pakhat) aṭangin Tlawng lui rawn zawh chhovin, March 11-ah Tut chhuah an lo thleng a (Hei hi Hortoki aṭanga thlang lam deuh a ni). A tuk Pathianni March 15-ah Mualvum kai, Kutbul lui chhuahah an chawl a (Pathianni a nih vang a ni ngei ang). Liankunga khua Mualvum mipa naupang rual, kum 10-15 te nen tlawng lui kamah chuan an inkawm a. An zingah chuan putar deuh pakhat pawh a tel ve. Rev. W. Williams-a report danin, “…hemi ni hi, (Mizoram chhungah) Mizo kan hmuh hmasak ber ṭum a niin, mi 8-9 lai an ni. Darkar hnih vel hlim takin kan inkawm, Pathian lehkhabu milem eng emaw zat kan sem a, an duh khawp mai. Hla eng emaw zat kan sa a, áng phiauvin an ngaithla a...” tiin. Hemi ni kum 1891, March 15, Pathianni hi Mizoten Chanchin Ṭha missionary ká aṭanga an hriat hmasak ber chu a ni ta a ni. A tuk lamah chuan Changsilah, an chuanna tur sakawr nghakin an cham a. Zirtawpni ni 20 chhunlaiah Aizawl an lut ta a ni.

Hetih hun lai hian Assam ram aṭangte, Khasi hills leh Jaintia, Mikir hill aṭangtein inhlawhfa (kuli) tam tak Aizawlah an awm a. Rev W Williams-an Aizawla an rawngbawlna heti hian a report a, “Pathian lehkhabu milemte kan lakhawm a, an ngaina hlein ka hria. 'Kan fate tan kan hawnsak ang,' an ti ṭheuh a, Pathian thu hrilh ṭalh ṭalh kan tum ṭhin a, 'Pathian chu a ṭha,' an ti vek a ni. Pathianni chuan mi 100 vel zingah Pathian thu kan sawi ṭhin. Meitei, Naga te leh mi dangte pawh an lo tel ṭhin,” tiin.

Aizawla an cham chhung hian Rev. W. Williams-a chu Lal Dokhama hnenah a thleng a. (Tuna Bungkawn CID tlangah sawn) Luhkapui aṭangin Pathian thu a sawi ṭhin a, Aizawlah chuan, Dokhama vengin Pathian thu an dawng hmasa a nih chu. Rev. W Williams an a report zel danin, “M Khanai-a chuan Meitei ṭawngin thu a sawi a, keiin khasi ṭawngin, Aitken-an Sap ṭawnga a sawi chu, khasi ṭawngin ka let ṭhin… khasi mi pahih pathum kristian nih chak an awm a, kan khuaa kan haw hunah kohhranah kan tel ve ang’ tiin Khanai-a hnenah an sawi…” tiin. Tichuan, Aijal aṭangin April 17, 1891 ah an haw thla leh ta a. An haw pahin lui kama mite hnenah Pathian lehkhabu milemte semin, thute an sawi thla zel bawk a. April 23-ah Silchar an thleng ta a ni.

II. Mizoram Welsh Mission Field-ah pawm a nih thu :

Kum1891, May ni 1, Wales ram chanchinbuah Rev W Williams-a te ṭhianho Mizorama an zin thu chhuah a ni. Rev W Williams chu Welsh General Assembly chuan Mizorama missionary atan an hual a. Mahse, April 21, 1892 ah khawsikpui natna veiin a thi ta si a. Shillong-ah phum a ni. Williams-a thih hnu, June 1892 Welsh General Assembly chuan Mizoram chu an Mission Field-ah an puang ta a ni.

III. Rev. William Williams-a Chanchin Ṭha thlen hmasatuah Kohhranin a pawm:

Mizoram Synod Inkhawmpui 1973 chuan, Chanchin Ṭha thlen kum 80-na lawm an duh laiin heti hian thu an lo titlu a, “Mizorama Chanchin Ṭha hriltu hmasa ber chu Khasi rama missionary, Rev. William Williams a ni a, kum 1891 ah Mizoramah a lo kal a, thla khat vel Pathian thu a sawi a, a hawsan leh ta a,” tiin. Kum 2009 Synod Inkhawmpui chuan, Rev W. Williams hi missionary-te zinga Mizoram leilung rap hmasa berah a pawm leh bawk. Tin, kum 2012 Synod Inkhawmpui chuan Rev William Williams Mizoram a lo luh ni, March 15, 1891 chu Mizorama Chanchin Ṭha lo thlen ni atan a nemnghet nawn leh a ni.

IV. January 11, 1894 hi Chanchin Ṭha thlen nia hman atan a inhmeh em?

Rev JM Lloyd thu ziak atanga a lan danin, January 11, 1894 hi Pu Buanga leh Sap Upa te Sairang an lo thlen ni a ni a; hemi ni hian an buaipui ber nia lang chu, Sairang aṭanga Aizawl lama an bungrua phurhsaktu tur hlawhfa (kuli) zawn ni. Mizo Lalte leh British sipaite an indo zawh hlim a la ni a, Mizote thinlung a la ralṭi hle niin a lang, chuvangin Pu Buangate ṭhian dun hian an puakphur tur Mizote pakhat mah an hmu zo lo va, Chanchin Ṭha hril phei chu an la ṭan ṭha thei hrih lo va. Tichuan an ṭhian dunin an bungruate chu Aizawl thleng an rawn zawn dun ta a ni.

Sap Upa leh Pu Buanga te chu, January 11, 1894 ah Sairang an lo thleng a. January 13, 1894 ah Bazar (Aizawl) an lo thleng chauh a ni. An lo thlen tirh aṭangin ṭawng zir, Mizo A AW B siam, Bible lehlin, lehkha zirtirte an buaipui ber niin a lang. Chutichuan, 1895 kum tawp lamah mumal takin inkhawm an neihpui ṭan chauh a ni. Rev JM Lloyd sawi danin, Pu Buanga leh Sap Upa te kum 4 Mizorama an awm chhung hian baptisma chang pakhat mah an awm lo a ni.

Tin, Rev. H. Remthanga ziah kan hmuh danin, Mizo ringthar baptisma chang hmasa berte chu Khuma leh Khara te an ni a; June 25, 1899 ah baptisma an chang a. Hei hi Welsh Presbyterian pastor pahnih: Zosaphluia leh Zosapthara ten kohhran an enkawl hnua thil thleng a ni.

Kawng dangin han sawifiah leh ta ila. Pu Buanga leh Sap Upa an lo thlen hma kum hnih - 1892, June thlaah Mizoram chu Welsh General Assembly-in Mission Field atan a lo puang daih tawh a. Hetianga official taka Mission Field atana a lo puan tawh a nih avangin, khawi mission mahin an rawn chuh buai thu hriat a ni ngai lo. Chutiang zelin, Pu Buanga te ṭhian dun khan 1895 kum tawp lamah Mizote an lo inkhawmpui ṭhin tih thu a chungah khian kan sawi tawh a. Pu Buangate ṭhian dun kha Highgate Baptist Church, London-ah member an ni tih Pu Lloyd-a'n ziak a. Nimahsela Mizoramah eng kohhran (denomination) nge an din tih lam a lang lo. Mizote hnenah, duhsak leh ṭhahnemngai takin rawng an bawl ve tawp mai a ni.

Pu Buangate ṭhian dun kha kohhran pawl bik awm lo, Arthington Mission tirha lo kal an ni a; kohhran din chiah lo mah se, Welsh Presbyterian Church Mission Field-chhungah rawng an bawl a. Fellowship emaw, kohhran pawh lo nei hman pawh ni ta se, Presbyterian kohhran huang chhung veka ngaih tur an ni ang. Chutihlaiin Rev DE Jones (Zosaphluia) chu 1897, August 31 ah a lo thleng ve ta a. Pu Zosaphluia lo thlenni hi Synod Inkhawmpui 1972 chu Ramthar Ni atan a pawm zui ta a ni. Ani hi chu Welsh Presbyterian Kohhranin an mission field enkawl tura an rawn tirh ngei a ni ta a. Pu Buangate ṭhian dun pawhin an rawngbawl mekna chu an lo hlan chhawng a. Hemi hun aṭang hi chuan Presbyterian kalhmang an zui mumal lehzual ngeiin a rinawm.

V. Presbyterian Kohhran din ṭan ni:

Kum 1973 vel aṭang khan Mizoram Presbyterian Church (MPC) chuan Rev William Williams-a chu mizote hnena Chanchin Ṭha thlen hmasa bertu a nih thu a lo puang daih tawh a. Synod Inkhawmpuiin vawi thum lai kan pawm ta hial reng a.

Kum 1994 hma lam deuhah khan Mizorama Chanchin Ṭha lo thlen kum 100-na lawm turin Mizorama kohhran hrang hrangte an inbe rawn ṭhin a. Hetih hunlaia Mizoram Synod hruaitute chuan kohhran hrang hrangte nena hlim taka Gospel kum zana puala hun hman ho chu an remti ve a. Chutichuan, Mizoram Presbyterian kohhran chuan Pa chan changin kohhran dangte nen lungrual taka Gospel Centenary lawmho chu a lo remti ve ta a ni. Nimahsela kum 1894, January 11 hi Mizorama Chanchin Ṭha lo thlen hmasak berna ni atan a pawm tihna a ni chuang lo. Chutih laiin kohhran ṭhenkhat chuan January 11 hi an la vawng zui ta hle a. Chu chuan kohhran hrangte zingah ngaihdan inan lohna a hring chho niin a lang.

Mizoram Presbyterian Kohhran din ṭan ni tak hi chhût fuh a harsa deuh tawh a. Pu Buanga leh Sap Upa te khan Aizawl an lo thlen hnuah, a remchan dan angin a duh apiang an inkhawmpui ṭhin a. A chunga kan sawi tawh ang khian kum khat hnu velah inkhawmna; mumal zawkin an neihpui ṭan thei chauh a ni. Hetih hunlai hian kohhran hming vuah mumal pawh a awm hmel loh a. Nimahsela Welsh Presbyterian mission field-a rawngbawl an nih avangin Presbyterian kohhran anga ngaih kha a sual lo vang. Welsh mission tirh, Rev DE Jones lo thlen hun 1897 (August 31) pawh kha Presbyterian kohhran din ṭan hunah pawm a rem chiah lo, a chhan chu a hma lam kum hnih vel zet Pu Buangate ṭhian dunin mumal taka kohhran zia rang hmangin inkhawm an lo neihpui ṭhin tawh si a. Chuvangin Pu Buangate ṭhian dun kha kohhran bul lo din ṭantu an ni ber a. Chuvangin, Pu Buangate ṭhian dun Sairang an lo thlen ni hi hriat reng nan leh, an lo thlen aṭangin Chanchin Ṭha mei mit lova Mizote zinga a cham hlen tak avangte, leh Mizorama kohhran lo ding hmasa ber chu Presbyterian kohhran a nih avangin - January 11, 1894 hi Presbyterian Kohhran din ṭanni, tiin Mizoram Synod Inkhawmpui 2014 chuan a lo pawm ta zawk a ni.

Tlangkawmna

Heng kan thu han sawi takte aṭanga thil lang chiang ta chu hei hi a ni - Kum 1891 March 15-ah, Rev W. Williams-a leh a ṭhiante chuan, Tlawng kam Kutbul lui chhuahah Mualvum khaw mi sawm zet hnenah Chanchin Ṭha an hril ṭan a. Aizawla an lo thlenin ṭhahnem ngai takin, kar hnih vel zet ni tin Chanchin Ṭha hrilin hun an hmang a. An thu ngaithlatute rilru pawh a hneh hle a ni ang, mi za (100) vel laiin an thusawi an ngaithla ṭhin a ni. An thu ngaithlatu khasi mi ṭhenkhat chuan an khuaa an haw hunah kohhranah tel an tum phah hial a ni. Kohhran emaw fellowship erawh an din hman lo. Nimahsela, Mizote hnena Chanchin Ṭha thlen hmasatute an nihzia chu hnial rual niin a lang lo.

Sources:

Synod Executive Committee. Rev William Williams. Aizawl: Synod Press, 2013.

Remthanga, Rev. Church Administration. Aizawl: Synod Press,2014.

Lloyd, J. Meirion. History of the Church in Mizoram. Aizawl: Swapna Printing

Works Private Limited, 1991.

Ralte, Lalhruaitluanga. Missionary ten Mizoram leilung an rahna hmasa ber.

Unpublished paper.

- Rev. Lalengzika, PBS