Written by
Dr. Krista Roluahpuia
IIT Gandhinagar

Revd. Chuauṭhuama – Science discipline aṭangin

Aw Thlarau Thianghlim, lo kal la,

Kan tha tichak ang che;

Kan rinnain min hmuhtir la,

Chumi ram nuam tak chu.

Thuhma

January ni 4 khan Revd. Chuauthuama chuan rihsang min lo kai san ta a. A kal san hmun ruak a zau hle mai! Atira ka ngaihsan lem loh mahse ka thil thlir dan (worldview) danglam tak avanga ngaihsan (Mizo lo hnamdang tiamin) ka nei nual a. Chu’ng zingah chuan Pu Chuaua hi a tel ve a ni.

Tun hma, Bible hi hetia kan hmuh theih ang, a ngai ang diak diak hian Van atanga lo thehthlak tawp emaw a nih tih ka pawm lai kha chuan Revd. Chuauthuama hi ka ngaizawng lo khawp mai a! A ngaihdan han chona ang chite pawh Vanglaini lamahte pawh ka ziak ve a nih kha. Mahse, Pathian thu (theology) leh thil kalphung (secular) ka varpawh ve hnu hian amah ka hmuh dan hi a inthlak hlawk a! Mizo paah chuan kan ngaihsan berte zing ami a ni ta a ni.

Science awmzia sawifiah hmasa ang

Science hi a hma chuan tun ang hian discipline hranin a awm lo a, natural philosophy tih te a ni mai thin. British Philosopher John Locke chuan science hrilhfiah nan heti hian entirna awmze nei tak a lo siam a. Serthlum hian quality (nihna) hrang hrang a nei a ti a. Chu’ng a quality chu hlawm hnihin – primary leh secondary quality hmangin a then hrang a. Serthtlum rah chuan rih zawng te, kiar zawng te, san zawng te, thuk zawng te, a muk zawng te a nei a. Heng hi primary quality a ti a ni. Secondary quality-ah chuan a tui zawng te, a rim te, ldt., a awm a. John Locke-a chuan primary quality, a thlirtu azira danglam ve thei lo hmanga serthlum leh a kaihnawih va zirchian theihna hi science kan tih chu a ni a ti ta a ni. Secondary quality lama a tuizawng tihte khi chu a thlirtu aizira danglam thei a nih avangin khiti anga thil zir chianna khi chu science huang chhung zirna a ni lo a ti a ni.

Chumi awmzia chu serthlum chu nangin tui i ti thei a, midang chuan tui lo an ti viau thei bawk a ni. Hmangaihna te, inhuatna te, leh a dang tam tak hmuh leh khawih theih loh (abstract quanity) ho hi a thlirtu azira danglam thei a ni a. Science zirchiannaah chuan a tel ve thei lo tihna a nih chu. Science chuan thil rih zawng (mass), len leh sei zawng (length), leh hun (time) hmangin, a thlirtu azira danglam ve thei lo hmang hian thil a zir chiang thin a ni.

Thupuiah lut ila…

‘Pu Chuaua hi tunge a nih?’ tih zawhna hi ka inzawt ve fo a. Keini science lama in baptis tan chuan he zawhna chhanna hi science thlirna atang bawkin kan lo thlifim (filter) lo thei lo a. Chumi avang chuan Pu Chuaua nihna hi kan lo hmu science viau mai! Govt. High School, Aizawl a kal lai khan engineer nih a tum tih a sawi thin a. Engineer chu science discipline chhunga awm, applied science kan tih ang tak tak kha a ni. Bukpui thingtlang khaw tleirawl, career guidance pawh nei thui lem lo turin applied science zir chakna (conviction) a nei tlat mai khan tette atanga systematic taka thil thlir thin a ni mai ang em tih zawhna a hring chhuak a ni. Maths leh science hi zirna discipline zawng zawnga systematic ber nia sawi thin a ni. A systematic kan tih hian a inpha man chho bik, a saptawng takin a logical viau bik tihna a nih chu.

Chuvangin science leh mathematics hi chu hnam upa leh changkang zawkte thiam bik tur chi-ah an dah hial thin a ni, tun hma atangin. A lai laklawhah kan tihsual chuan a tawp lam pawh a nghawng vek thin a ni. Dik chu dik, dik lo chu dik lo tihte hi a science hle a. Chu chu engineer zir tum, High School a kal lai pawha Special Mathematics subject zir ngat nunah hian hmuh theih a ni tlat a ni. KTP General conference Kolasib lama thu a sawi tuma a thusawinaah, ‘Nitish Kumara chu titi thiam a nih kan hre lo. Engineer a ni a…’ a tihte khan Nitish Kumar-a nihna a hmuh thiam dan kha engineer a nihna atangin a ni. Nitish Kumara khuan nihna a ngah lutuk mahse a nihna tam tak karah engineer lama training lo nei tawh a nihna a thur chhuak nalh thei hian Pu Chuaua nihna a hril tel a ni. Theologian ni mah se a duh loh em em ‘titi thiam, engmah thawk lo’ ten an chung en tur nihna a sawi tumnaah science tarmit a bun tlat a ni.

Theologian ni si Mizorama science chanchinbu (journal) upa leh hlun ber Science Teachers’ Association Mizoram (STAM) in an chhuah thin Mizoram Science Journal editorial board lama adviser nihna a chelh tlat maite hian a sawifiah thui viau bawk e. Mizote’n science journal kan neih hmasa ber editorial board-ah hian a awm ve ringawt a ni lo a. Hemi journal enkawltu te, nitina science zirtirtu, scientific method awmzia bel em em te hian editorial board lama tel ve turin a tlin an ti a ni ber mai. A saptawng takin a qualify an ti tihna a nih chu.

A thusawi tam takah hian ‘phuah chawp thu ka sawi ve ngai lo’ tih te ‘ ka ngaihdan ka sawi ve mai mai ngai lo’ tihte hi a hmang duh viau bawk a. Statistics awm sa, data awm sa, leh report awm sa a sawi mai thin. Hengte hian amah hi science taka thil thlir thin a nihzia a tilang thin niin ka hria a. Science lam mite chuan experiment kan han ti anga, chuta tanga data lo chhuak chu kan innghana a ni mai thin. Mi ngaihdan emaw hmuhdan emaw a pawimawh lo a, data ai baka ngaihpawimawh tur, ngaih serious tur dang hi a awm lo. Ram rorelna lamte pawh a vei em em a. Theihtawp chhuahin, awrawl tawp tawpin huaisen takin a au chhuah pui thin. Ani tan chuan, chanchinbu leh sorkar report-a thil thleng inziakte hi data ang a ni a. Lo dik lo palh thei emaw lo sual palh thei emaw anga va hmuhna kha a awm thei vak lo. Chuvang chuan a pawmzam mai mai ngai lo reng a ni. A bik takin ram rorelna leh kohhran lama thil dik lo awmte kha thil ni ngei, thil thleng ngei niin a pawm a, a thawk tawp thlengin a vei a, a phur a ni!

A zirna, a scholarship lam chanchin mawlh mai hian science mi a nihna a tilang chiang hle bawkin ka hria. Philosophy te, theology te, sociology te leh discipline thenkhatta hian language proficiency an mamawh sang khawp mai a. Lehkhabu (theory) awm hmasa zawkte ziahna tawng nen ngeia chhiar theih te, tin va zirchian duhna ram mite tawng ngei thiam te hi a pawimawh em em a ni. Theology angahte pawh hian Grik leh Hebrai tawng hi zir tel ve ngei ngei ngai a ni. Mahse a har em em a. Pathian thu zir tam takte subject har tih a ni thin a ni. Mahse Pu Chuaua hian a thiam viau mai a. Amah ngeiin a sawi danin ‘Pathian malsawmna ka dawng a, ka thiam thei tlat mai a ni’ a ti a ni. UTC Bangalore lamah a zirlai khan Greek Grammar subject-ah phei chuan mark 100 ah mark 98 a hmu thei hial a. Grik leh Hebrai lam hawi subject zir theih zawng zawng chu a zir vek bawk.

Tawng hi a taka hmangtu nih loh chuan grammar kaida atang hian an zir nasa thin khawp mai a. Tawng, grammar a nihna lai tak hi a science na lai, a mathematics na lai a ni ta a ni. Formula nei, logic taka inkhaidiat tlat a nihna lai a ni tihna a nih chu a grammar laia chu. Keini pawh hi Physics lampang zirlai ka ni a, Grik hawrawpte hi chu kan hre kim vek a, kan hman nasat avang hian. Chuvangin ka thian thenkhat, theologiante hian Pathian thu hi lo zir ve ta la, Grik tawng chu i awlsam viau ang an ti thin a. Mahse ka pawm vak lo. A chhan chu Grik hawrawp ka hriat avanga Greek subject hre tura min ngaihna kha a dik fum fe lo niin ka hria a. Chu ai chuan science leh mathematics lam zirlai ka nihna avanga grammar lam ka man chak dawn avangin Greek subject kha thiam thei ve deuh turah ka inngai zawk a ni. Pu Chuaua pawh hi chuti ang chu a ni. Amah hian science discipline lam nihna pianken a neih ve avang hian Grik leh Hebrai hi a thiam awlsam bik niin a lang. ATC Aizawl lamah pawh a thiam zia an sawi thin a, ka thiante hian. A ngaihnawm ka ti thin. Ka rilrua lo lang ve ziah erawh science tarmit bun tel a nihna hi a ni.

Rev. Dr. Zairema pawh kha Mizo zinga BSc chhuak hmasa ber a ni a. A theology thlir dan leh thil pawm dan kha a danglam khawp mai! Kan pipute sakhaw biak dan a ni emaw Bible kan neih chho dan a ni emaw eng lam hawi pawh nise a nihna ang khan a sawi mai thin a ni. Science data angin an hmu a, ngaihdan leh mi pawm dan vel an va buk tel ve si se ngai lo. Pu Chuaua hian Pu Zairema kha a bel bul viau mai a, a boral hnu pawh khan Pu Chuaua hi Pu Zairema te in leh loah an hmu fo a ni. Science leh mathematics innghahna, ‘Yes or no’ tih te, ‘black or white’ tih te, ‘on or off’ tih te, ‘one or zero’ tih te anga thil thlir thin ‘facts and figure’ lam ngaipawimawh an nihna kha an danglam bikna, an inanna a ni.

Pathian thil tihmak chungchang pawh an hmuh dan an ziak mai a, mi tam tak chuan an huaisen a, an ziak a ni te an ti mai thin a. An lo huaisen pawh a ni mahna mahse kei chuan chhan dang a awm niin ka hria. Thusawi lo dawngsawngtute ngaihtuah lem loin thil sawi pawp pawp thin mi an ni bawk a. Mi thenkhatin chapo viau angtein an hmu bawk thin a ni. Mahse, ka thlir ve na atang hi chuan an huaisen emaw an chapo emaw avang ni loin an thil hmuhdan leh pawm dan hi a science em mai a chumi avang chuan an lo puangchhuak mai thin niin ka hria. A tira science awmzia kan sawi ang khian mi rilru awm dan tur (emotions) emaw kan pawm mek dan emaw kha an thlir vak lem lo. Data angin an hmu a, chu chu an pawm a ni mai. Thil nih dan, thil awm dan an sawi mai a ni. A ni asin! He Universe zau tak, Van thengreng chhunga Pathianin 'natural law' a dah hmang hian thilmak tam tak a thleng reng a, a thleng teuh tawh a, a thleng mek reng a, a la thleng dawn chauh a ni. Tam tak phei chu a makna pawh kan hmuchhuak pha lo a nih hi maw...

Tlipna

Ziah tur ka la ngah khawp mai! Mahse, a sei tawh si a, a inthlahrun awm e! A boralna atanga chhiarin kar thum lai a lo ral veleh ta reng mai. Kan uizia erawh niin a herliam pui thei thlawt lo a ni e. An vuinaah a lawina kohhran, Ramhlun Vengchhak Presbyterian Kohhran zaipawlin a hla duh em em, ‘Aw Thlarau Thianghlim lo kal la’ tih hla hmanga an thlahna kha a va rilin a va thuk em!

Aw Thlarau Thianghlim, lo kal la,

Kan tha tichak ang che;

Kan rinnain min hmuhtir la,

Chumi ram nuam tak chu.

Tia an thlahna hla khan a nihna diktak erawh a hrilhfiah ber thung a ni.

- Dr. Krista Roluahpuia, IIT Gandhinagar