ZU LEH MIZOTE
Tunah hian Mizoramah chuan sawrkar thuneihna hmangin zu hi khap tlat a ni a, nimahsela khap a ni chungin zu hi a in duh apiang tan in tur a awm thung. Tuna hman mek zu khapna hi kum 2018-a MNF sawrkar a lo din hnua khapna thupek an chhuah kal zel kha a ni ang. Zu chungchang hi kan sawrkar thar hian engtikah emaw chuan a la ngaihtuah maithei e. Chutih hun atan chuan hengte hi lo hre ve se la a ṭha ngawt ang. Kum 1990s bawrah khan Pu Laldenga khan, "Zu hi thil a ni," a ti a, a lar hle mai, Pu Laldenga kha chuan zu hi thil pakhat ve mai a ni a tihna a ni ber awm e. Chumi awmzia chu zu hi thil chi hrang hrang mihringin kan neih zinga pakhat ve mai a ni a, in chhunga chemté, pencil leh lehkhabu pakhat ang lek a ni a tihna angah kan ngai thei ang. Kan sawi zui ang.
1. Zu hi Mizote tã a ni: Amah Zikpuii pa sawi dan takin khi-ah khi-ah, rûn lui rala awm lai, he Lusei Hills an luh hma daih aṭang tawh khan zu hi kan pi leh pute khan Mizo tih hming an put hma daih aṭangin an lo nei tawh ṭhin a, kan culture-a bet tlat a ni. Chapchar kut an hman ṭantirh lam daihah tawh khan zu hi an lo nei a, heng hunlai leh Lusei Hills an lo luh hnu thleng khan zu hi in tur dang an neih loh avangin ṭangkai takin an hmang a, he tlangram an luh hnuah phei chuan chawimawina ropui tak 'Nopui' an pek ṭhin kha, eng no dang mah ni lovin zu no a ni. Mizo an ni emaw, Lusei an ni emaw, Kristian an ni emaw, mihring hian intihhlimna hun hi kan hmang fo a, chu'ng hun atana hmanraw pawimawh tak zu hi kan pipute khan an nei a, an hlimpui ṭhin a, an tã a ni.
Chawngchen ni, khuangchawi ni, kut ni leh vàng thlaah khan zu hi a kalh tikimtu a ni reng ṭhin a, khang hunlai khan zu avanga hmeithai an pun thur thur hriat a ni ngai lo. Ka pi leh pute khan zu chi hrang hrang an nei ve niin a lang, Zupui, Zufang leh Zulawm te hi. Heng zingah hian Lal leh upate in ṭhin kha zupui hi ni awm tak a ni a. Zufang hi chu in tinah an kawl ṭhím ṭhém ang a, zulawm hi naupang zu niin an lo hlimpui ṭhin. Zu hi Mizote ti ila, kan pi leh pute khan nunna hlohna nasa takah an hmang lo niin a lang. An neih reng avangin hman dan an thiam a ni ang.
2. Zu hmuhchhiatna: Englai aṭang khan nge zu hi hmelma ang hiala kan lo hmuh tak? tih hi chhui thui vak pawh a ngai lo vang. Kum 1890s bawrah Lusei lalte rorelna chu hnam dang rorelnain a rawn thlak a, British empire-ah rin luh kan lo ni ta a ni. Khatia kumpinu rorelna hnuaia kan luh khan Lusei ram tlang tina roreltu, hill chief-te kha British officer-te thuhnuaiah kunin, ni leh thla kara lengte kha British officer-te thu thua an awm a lo ṭul ta a ni. Chutih lai chuan Lushai Hill awptu British officer te pawh khan tual zu kha an duh ve viau niin sawi a ni.
Kum 1894-ah awm ngheta rawngbawltu tur Chanchin Ṭha hriltute an lo kal a, rin tur thu thar an rawn sin a. Hetih hun laia sakhaw thuril nei tehchiam lo, chhinlung chhuak mawlmang ve tak takte kha Isua chanchin ṭha min rawn hrilh a. Han hnial a, philosophical taka hnial thiam kan awm loh avangin Chanchin Ṭha lo thleng chu kan ring ta deuh chum chum a ni. Chutih laiin khaw tina roreltu Sailo lalte kha chu chuti maiin Chanchin Ṭha avang khan an àwn ruai ruai lém lo a, a nghing luih luih nghal hek lo. Mahni khuaah sailo ni chuang kalin an kal deuh ngalh ngalh tho a, an khuaa Pathian thuawihho kha ṭhenkhat chuan en liam thei a, mahse lal ṭhenkhat kha chuan hrem deuh chang an nei hial a ni awm e.
Chutah chuan Mizo zinga Pathian thu awih hmasa zingah 'ringtute chuan zu an in tur a ni lo' ti deuh tlat an awm a, chu'ng mite chuan lal kut pawh an tuar deuh a ni mahna. Pu Lalhruaitluanga Ralte sawi dan chuan Welsh missionary te kha chuan, "Zu kan khapin eng nge in in ang?" tiin an zàwt he haw zawk a ni awm e. Mahse Zorama ringtu hmasa ṭhenkhat, a hming pawh sawi mai theihte khan an phal lo lui ta a. Tichuan in tur thar mamawhna avangin thingpui min hlui ta a, tui ti lem lo takin an in a, chalmar zài te a lo chhuah phah ta hial a ni. Tichuan zu aiah thingpui kan lo nei ta a, Mizote in ṭhin leh felfai taka kan in ṭhin zu chu min chhuhsakin thingpui chu kan in a ṭul a, chuta ṭang chuan thingpui chu kan in tlangpui a lo ni chho ta a, chu chu kum 1910-1930 inkar chho kha a ni awm e. Chutichuan, Mizote thil hlu tak ni ṭhin kha Pathian thu awihte avangin thil sual a lo ni chho ta a, a in te chu an lo sual ta em em mai a, a rim nam pawh ára chuk tui lovin kan chhuah ta a ni. Nei reng leh kawl rengten fel taka an hman ṭhin kha, khap a lo nih chiah khan thil sual em emah kan chantir ta thut mai a ni! Tin heti hi a ni a, zu in mite chuan zu an in avangin mi sual ni tlatin an inhria a, zu avang chuan kohhran an hlat a, chu chuan chhiatna ata, chhe lehchhawngah a tir liam ta ṭhin a, a pawi vawng vawng ta mai a ni.
3. Khap chi a ni lo: Khawvel hmun hrang hrangah zu hi khap a lo ni tawh ṭhin a, a hlawhtling fahran lem lo hlawm niin a lang. US, Findland, Iceland, Norway, Russia, New Zealand-ah te an lo tum tawh a, an hlawhtling lem lo. Zu hi khap beh hmak theih ni se a ṭha viau ang a, mahse demand a san em avangin khap beh theih a ni si lo. Kum 2016 khan India rama Bihar state-ah khapna thu Nitish Kumara hovin chhuah mah se, Bihar ramri - Nepal, West Bengal, Jharkhand ah te khap a ni si lo. Chuvangin West Bengal leh Jharkhand aṭangte hian Bihar-ah zu a lut ruih ruih reng si. Chutih laiin West Bengal leh Jharkhand ten revenue pung thur thur an nei a, Bihar erawh chuan revenue lamah a hniam phah ta thung. Patna High Court chuan, "Bihar sawrkar chu zu khapna danah hian a hlawhchham let der a ni," a ti hmiah mai. Zu hi khap ni mah se a intuten an nghei phah chuang lo a, zu chhia an in phah thung tih hi ram hruaitute pawh hian hria se a ṭha viau mai. Zu ṭha lo in hian nunna a suat nasa a, chu chu thil pawi tak a ni zawk.
4. Zoramah hian khap lo ta se: Mita hmuha lan mawina mai mai hi zawng lo se, kan nihna ang taka lang ngamin kan ramah hian zu hi zawrh leh ni dawn ta se la, 'ti hian a ṭha zawngin kan ngaihtuah thei ang:
a) Wine hi kan ram khawchhak lama grape chingtute khian ram danga thawn chhuah ruih ruih tlaka ṭha leh tuihnai rawn siam chhuak se. Beer te pawh hi kan ramah ngei siamin kan ṭhenawm state, Assam, Tripura, Manipur, Bangladesh leh Burma lama thawn chhuah ni thei se.
b) Mizo pipute siam ṭhin ngei te kha - zupui, zufang, zulawm, uluk leh thianghlim taka siamin kan ramah ngei hian nei ila, tourist leh mikhual dang dangte lo hlui tur hi man tam chhiar tlakin siam thei ila, a va han nuam dawn em! "Hei hi Mizo brand ngat a ni," tiin chhuang takin kan mikhualte zanriah kil dawnah han hlui thei ila. Kan neih reng chuan a hman dan kan thiam dawn si. Silai nei ngai lo leh khawih ngai lovin a hman dan a thiam ngai lo. A nei leh khawih ṭhinte chuan an thiam. Chutiang chiah chu zu pawh hi a ni.
c) Zu lama Aizawl chawmtu ber chu RV leh phunchawng vel khu niin a lang a, khu'nglaiah te khuan Mizo zu tuihnai siam tur company lian deuh pali panga awm se. An zu hming te chu 'Lersia kawmchar zu' (zupui) Tlangphal zu (zufang) Nauzu (beer) ang te hi han siam chhuak se, India ramah hian han thawn chhuak ruih ruih mai ila, kan economy te hian a ṭhan phah áwk áwk ang em?
5. Tax generate-na tur a ni: Mizoramah income tax lak a ni ve lo va, tribal kan nih vangin. Tui bill, electric bill, land revenue leh lirthei neite tax pek bak hi chhiah lak a tlem hle a, ramri bulah bungraw lakluhte avanga chhiah tlemte bak hi chhiah pek kan nei tlem si. Chuvangin zu hmang hian chhiah tam tak lakkhawm theih a ni ang. A siam man te, a zuartute aṭanga chhiah te, export lam chhiahte a lo awm thei ang. Mizoramah hian khap a ni chungin a crore za tel teh meuh hi zu avangin pawisa a leng vel a, chutah chuan sawrkar hian chhiah pakhat mah a la si lo a ni. Pawisa virvelah sawrkarin beng chhu ngawnga chhiah a la duh lo lui a nih chuan thuhran ni se. Khehpuam leh chiahpuama sum vei vak tamzia leh a titute hausakzia, chhiah an pek si lohziate ngaihtuah ila. Chhiah pe lova pawisa vir vel tamzia ngaihtuah ni se, sawrkar hian a tam thei ang ber chhiah a khawn theihna tura kawng dap hi chu a ṭul a ni.
A tir lama kan sawi ang khan zu hi Mizote ta, kan neih reng ṭhin, tuten emaw min chhuhsak tak, a lova kan awm theih si loh a nih vang hian, dan felfai leh mumal tak, strict taka lek chungin kan ramah hian awm rawh se. Danin phal miah loh chung pawhin a awm reng tho si alawm. Zu chungchang hi rel fel theih a ni a, khap hian a fel miah lo. Fel takin, ram roreltute tana ṭangkai takin, a nih tur ang taka rel fel mai theih a ni zawk.
- Mambawihi pa, Mission Veng