MIZO ṬAWNG HMAN UAR
Keini ang duang tan hetiang lam hawi han ziah pawh mi thiam zawkte nuih leh khak kan tawk ang tih pawh a hlauhawm rual rualin, ṭhahnem ngaihna âwah min lo ngaihsak se. Tin, Keini ang thu ziak zen zen lo thu ziah ve hi chu mi thiamte ziah hrûlah, mahni ngaihdan ka'n rawn zep tel ve zeuh chauh a ni a. Amaherawhchu, hetiang lam hawi hi au chhuahpui a, inhrilh tam deuh deuh kan mamawh nia ka hriat vangin kan rawn ziak ve leh ráwih a ni e.
A hmasain Mizo ṭawng kan tih hi eng ṭawng ber nge? Eng vanga Mizo ṭawng lo nita nge a nih? Tih hi zawhna lo awm thei a ni ngei ang. L. Keivom-a 'Zoram khawvel–1'-ah chuan, "Ṭhenkhat chuan Lusei ṭawng hi Mizo hnahthlak ṭawngte zingah a upa ber niin an sawi a, mahse thudika pawm theih a ni lo vang. Lusei ṭawng hi Mizo hnahthlak ṭawngte zinga naupang ber, Mizo hnahthlak ṭawng hrang hrang lakkhawm aṭanga lo piang a ni zawk a, hriat a awlsam ber a, a tlanglawn ber a, a ṭhang chak ber bawk a ni," a ti a. Zohnahthlak zingah Lusei rama Kristianna a lo luh hmasak ber avangin Chanchin ṭha puan darh nan bera hman a ni ta zel a, chumi vang te pawh chu a ni awm e.
English-ho pawh hi hnam hrang hrang infinkhawm an ni. Jutes, Angels, Saxon hote German aṭanga pem lut an ni a, Britain-a cheng hmasa 'Briton'-ho te nen inawm pawlhin 'Anglo saxon' tia koh an lo ni a, an ṭawng pawh a inang lo... Anglo saxons ho zingah hian lal ram hrang hrang an awm a, chu'ng zingah chuan West saxons chu a lar ta ber a, an ṭawng chu a 'survive' a, an ṭawnga awm lo chu ṭawng dang aṭangin an la zel a, sap ṭawng (English) hi a lo piang ta a ni (Chawngte, 153). Hetiang deuh chiah hian Dr. R Thangvunga chuan a lo ziak tawh bawk. Prof. Rualkhuma Colney chuan, "Mizo ṭawng chu 'Sino-Tibetan' ṭawng chhungkua (family)-a mi a ni a, Chin-Kuki pawla (Group) awm a ni. India ram pawnah chuan, Myanmar rama Chin state leh Bangladesh chhunga kan unauten an hmang a. India ram state zingah chuan Mizoram bakah Manipur te, Assam te, Nagaland te, Meghalaya te leh Tripura chhunga cheng kan unaute hi a hmangtu sawi tham deuhte chu an ni," a lo ti bawk ( Mizo ṭawng Khawvel, 276).
Chuti a nih chuan, Lusei/Duhlian ṭawng pawh hi zohnahthlak ṭawng zingah a darh zau ber a, inbiak tawnna ṭawng tlânglawn ber a nih avang leh zohnahthlak ṭawng hrang hrang lakkhawm a nih avangin, Mizo ṭawng tia ngaihbel a lo ni ta a ni, ti ila a sual tam pui awm lo ve.
Khawvel changkang zelah thil thar a lo chhuak zung zung a, keini lahin kan ṭawngin a hming phuah kan harsat a, hnam dang ṭawng kan hman tam phah loh theih loh tih chu thu dik ding reng a ni a. Amaherawhchu, kan ṭawnga kan neih ve reng pawh sapṭawnga kan han sawi duh ṭàlh ṭhin hi chu a ngaimawhawm takzet a ni.
Hmânni chu Aizawl dawr pakhatah hian thil ziahna (notebook) lei ka tum a, "Ziaklohpuan in nei em?" ka ti deuh kher a, dawr kai chuan min lo nuih kar kar mai, a hmanlai tawh a ti deuh a ni mahna! Mut pindan kan neih reng laia 'bed room', Chaw ei dawhkan aiah 'dining table', hnam dang bulah cheraw kàn aiah 'bamboo dance' kan han ti duh ṭalh te, phone-a 'ka nu, ka pa' tih aia 'mom, dad' tia kan han dah duh ṭalhte hi ṭawng ral zia a ni lo ve'm ni? Ṭawng hi a hmangtu kan awm chhung chu a ral lo ang kan han ti tak nain, kan hmânlai ṭawng bungrua chu sawi loh, kan tunlai huna mi pawh kan hman ṭhat peih loh chuan kan ṭawng ṭhenkhat hi hluihlawnin a awm a, a ral mek zel niin a lang.
Sap ṭawnga sawi khân changkang ta bik riau hian kan hria a, Mizo ṭawnga sawi chu ṭhing ti tlat kan awm ta. Tin, thil ṭhing sawi nan hian 'zo' hmang leh khut an awm ṭhin, "Ka duh lo, a zo em mai," te kan han ti a. Zo chu hmun sang/hmun thengthaw nuam sawina a ni a, ni suh se la ka hmingah 'zo' an phuah tel lo tawp ang! Zikpuii pa novel 'Nunna Kawng ṭhuampuiah' pawh khan, "Kan khua hi a zo deuh avangin a vawt em em a," tiin a lo ziak tawh bawk. Pu Zatluanga 'Mizo Chanchin, 1966-ah chuan, "Thân tlâng dunga an awm lai hian hnam hmingah 'Duhlian' an pu a. Irrawady lui phaizawla awmte khan Thân tlâng zoa awmho chu Zoho khi an tih ṭhin avangin 'Mizo' ho tia koh an ni ta," tiin a ziak a (Thu leh hla, january, 2022). Amaherawhchu, 'Mizo' tia koh kan nih hun tak hi kan 'historian' te ho sawi dan a inang lo nawk mai a. Hrangṭhiauva'n 'Mizo History ' tih a ziahah chuan, "Kalemyo-a thlahtu lam chhui ve ṭhintu pakhat Zasinga (Zachhinga) chuan kum 1955-a kan inkawm ṭumin, Mizo thlahtu chu Mizova a ni a, mirua te, Naga ho thlahtu Marua te nen unau an ni tih a lo sawi a. Chuti ang chuan Mizova thlahte kan nih vanga Mizo lo inti kan ni thei mai ang em? Mizova thlah kan nih a rinawmna chu hnam tinin hnam hming atan kan put hi kan thlahtu bul lama tu emaw hming a ni deuh vek a. Heng – Falam, Zahau, Chinzah, Sailo, Pachuau, Hualngo, Hnamtê, Chhangtê, Chhakchhuak, Khiangtê, Raltê etc. hi thlahtu hming an ni vek a (Mizo history 2&3). B Lalthangliana thung chuan, 'thu leh hla' January 2022-ah chuan 'Mizo' tih chu a chunga kan tar lan takte ang em ema hma ni lo, a hun lai tak sawi chiang thei bik lo mah se, kum 1900 hma lam vel pawh khan 'mizo' kan lo intih tawh thu a a sawi thung. Kan kual thui ta. Kan thupui ni lo kan han chai tak chiam chu le, thupuiah lut leh ang.
Pu Vanneihtluanga sawi ka la hriat reng chu, "'Baby, bathroom light off rawh,' tihah hian rawh tih chauh kan chang hi min tilungngaitu a ni," a ti a. Ziakmi pakhat chuan Mizoramah Roman Catholic a luh hnu aṭanga chumi vanga sap hming nei rawn pung ta angin a sawi a. Kan laiah hminga hnam dang hming ang lakchhawn hi ka va sawisel hran lo, amaherawhchu anmahni kohna berah kan hmang ṭhin si a, hei hi kan mizona tidal ve hret hrettu niin a lang. Tin, kum upa lam tan phei chuan hriatthiam harsa khawpin ṭawng dang nen kan ṭawng kan chawhpawlh nasa ta. Sapṭawng hman loh tur ka tihna a ni lo va, tunlai hunah kan ṭawng a ngial a ngana hman theih pawh a ni tawh hek lo. Amaherawhchu, chumi avanga kan ṭawnga kan neih ve reng laia hnam dang ṭawng hman sek, zeh tel hram duhna rilru hi i paih tawh ang u.
Dr. R. Thangvunga chuan, "Mi ṭhenkhatin Mizo ṭawnga thil sawi a fiah zo lova an ngai ṭhin hi a mak a. Mizo ṭawng an thiam tawk loh vang a ni ber mai. Mizo ṭawnga a tlukpui awm lo na nâ na chu hman a sual lo ve. Chutih rualin a ziaktu chu Mizo ṭawng hmang a nih ve tho avangin a ngaihtuahna hrim hrim kha Mizo ṭawngin a kal ve tur a ni a. Mizo ṭawnga a ngaihtuah thei lo a nih chuan Mizo nihna a hloh tawh hle tihna a ni zawk (Ngente, 77). Hemi kawngah hian kohhran, pawl leh political party-a hruaitute leh mipui hmaa thu sawi ṭhinte hlei hlei hian an bengkhawn a, an hman uar lehzual hi a va ṭha em. Chumi tur chuan kan chîk a, kan inzir belh a, kan inchhiar zau a ngai a ni. Mizo kan ni a, hnam dang nun dan pawh la chhawngin nun ve tum mah ila, Mizo kan ni tho tho. Hnam changkang apiangin an hnam zia leh kalphung 'culture' (L.Keivom chuan Mizo hawrawpin 'kalchar' a ti deuh kher ṭhin) mawi leh ṭha an chawi nungin, an chawi sang ṭhin.
"Mifing chuan
Mahni hnam thil a ngaina a,
Mahni hnam ṭawng a ngaihlu a,
Mahni hnam ro a chawi lar thiam a,
Mahni hnam nun a ngaisang thiam a,
Mahni hnam zia leh chin dan ṭha a vawng ṭhin," (Khiangte, 108).
Mizo ṭawng humhalh leh tihmasawn turin Mizo Language Development Board (hetah pawh sap ṭawng hman tho a ngai mai a!) din a ni tawh a, hmanni lawk pawh khan an ṭhukhawm tawh a nih kha, a lawmawmin a thlamuanthlak hle a ni. Mizo ṭawng tih hausak, humhalh leh roh kawngah Mizo Academy of Letters, MZU Mizo Department, MBSE etc te paw'n nasa lehzualin ṭan la se a duhawm hle mai. Tin, kan ṭawng hi eight schedule-a thun a nih ve theihna turin resolution pawh Assembly house-ah pass a nih daih tawh lai a, tun thlenga Parliament-a pass chu sawi loh, kan la pu lut thei lo niin ka hria a, a zia lo hle mai. A ngaihna hria, kan ṭawng leh hnam humhalh zual deuh thei sawrkar kan va mamawh em.
Dr. R Thangvunga chuan, 'Hnam leh ṭawng hi thil inkawp, inphiar tlat, ṭhen theih loh a ni a. Hnam a bo chuan ṭawng a bo va, ṭawng bik awm lovin Hnam hrang a awm thei hek lo. Mizo ṭawng Hnam hnuk leh zia Banna dik tak chu kan ṭawng, mizo ṭawng hi a ni' (Ngente, 58). Chuvangin kan mizona, min timizotu ber Mizo ṭawng hman hi i uar ang u.
Thu lakna te :
L. Keivom. Zoram khawvel-1. 1944
Department of Mizo (st. Xavier's College). Mizo ṭawng Khawvel
Hrangṭhiauva. Mizo History (Mizo hnam hrang hrangte chanchin)
Jem. Thawnglinga. Chin-Mizo Chanchin
Lalhruaitluanga Chawngte. Aizawlah Aizawler. 2016
Prof. Laltluangliana khiangte. Lemchan Khawvel (Pasalṭha khuangchera). 1997
Lalrammawia Ngente. Tumpang ( B.A. M.I.L Mizo zirlai bu). 2021
Mizo Academy of Letters. Thu leh hla. January 2022
- Zonunkima, 4th Semester
Govt. Aizawl West College