Written by
- Joseph L. Ralte

Zoram hmabak thil atana inbuatsaihna

Tun aṭanga rei lo te tak tak, kum li kum nga lekah hian Mizoram chhim lam hi kan kawtchhuahpui a nih ṭan hmel ta tak tak a. Sittwe (Akyap) lawngchawlhna hi hman theiha hawn a ni dawn hnai hlea sawi a ni. Mizoram chhim tawp Zochachhuah rawn thleng tur kawngpui pawh kum hnih kum thum lekah zawh fel a nih hmel bawk. India sorkar pawisa hmangin kawngpui siam hna hi thawh mek a ni a, India company ten kawngpui laih hna hi thawkin helho leh misual tangrang laka an him theih nan India sipai leh Myanmar sipaiten hnathawktute hi an veng hial mai a ni.

Zochachhuah aṭanga Lawngtlai rawn pan, kawngpui laih hna chu zaa 96 vel zawh fel a ni tawh niin PWD lamin an sawi. Khawchhak hret, Saisihchhuah lam ve thungah chuan Myanmar sorkarin kawngpui lian, motor intlanpelh zut zut theihin a rawn sial chhuak tawh a, blacktopping thawh mek a ni, an ti. Chhimtuipui lui kânin lei (bridge) an dawh ang. Sangau leh Saisihchhuah inkar pawh rei lo te chhunga siam zawh ngei tumin sorkar laipuiin hma a la mek bawk.

Kum 2025 chho-ah hi chuan Mizoram chhimlam hi kan kawtchhuahpui a ni ngei dawnin a lang ta. Kum 2010 kuma Ambassador Pu LT Muana IFS-in "He look/act east chet velna hi kan hmu hman dawn a nia, rei lo te-ah tihhlawhtlin a ni dawn," a tih kha ka hre chhuak leh ṭhin a. Kan ram thil kal dan hi a mak ka ti ṭhin. Kan state sorkar-in a va nawr vak vak emaw pawh ni lo, sorkar laipui vision thui tak avangin kum tin kan ram hmel hi a danglam chho chu a ni. Tripura lam aṭangin Kawrpuichhuah (Tlabung) hawiin kawngpui lian tak a lut phei ruah dawn a. Silchar aṭangin Tuipang thlengin national highway a lut phei ruah dawn bawk a. Heng kawngpui sial hna hi tunah contractor te’n chhun zan zawmin an thawk mup mup mai.

Kawtchhuah atana chhim lam nihphung tur:

I google keu la. Aizawl aṭanga Delhi kawng hlat zawng (road distance) han en teh. Kilometer 2374-a hla a ni. Delhi aṭangin bungraw lian tham, khawl thilte ka chah ṭhin a. Aizawl a lo thlen meuh chuan thla khat chuang (ni 40/45) a thang ṭhin. Google-ah vek khan Aizawl aṭanga Kolkatta hlat zawng han en ve leh thung teh. Kilometer 1492 a ni. Bungrua ka chah ṭhin tho a. Kolkatta aṭanga Siliguri, Guwahati, Silchar, Aizawl lo thlen nan hian thla khat tho a ngai mai ṭhin. A rawn kal rei zawng hi chu thukhat ni se, a phurh man (freight) hi a to em em mai a, kg khat Rs. 15-25 inkar vel lai a ni.

Tuna thil awm dan tur ni ta chu, Kolkatta aṭanga Sitwe port chu kilometer 539 a ni a. Darkar 24 chhungin Sitwe port a rawn thleng chho dawn a ni. Sitwe port aṭanga Zochachhuah chu kilometer 287 a ni. Darkar 12 chhungin a lo thleng ang. Zochachhuah aṭanga Aizawl hlat zawng chu kilometer 343 a ni. Ni khatah a lo thleng var var dawn. A rei thei ang ber pawhin chhut ila, Kolkatta leh Aizawl inkar bungraw lian tham pawh ni se, kar khat chhungin a lo thleng ang. A phurh man (freight) chu kawng chanve zet tuipui chunga a kal dawn avangin kg khat Rs. 10 aiin a sang dawn lo hrim hrim tih a lang.

Chu mai a la ni lo. China leh Burma inrina province Yunnan province aṭang chuan rel kawng lian chi hi Sitwe port thlengin a service ṭan der tawh niin an sawi a. Sumdawnna tak tak ang chuan la tlan lo mah se, an ruahman dan aṭang chuan Express Train hi Yunnan to Sitwe a tlan pur pur dawn a ni. Mizoram aṭanga Yunnan province lawngchawlhna Ruili Port chu kilometer 1141 chauha hla a ni. Ruili port chu Burma leh China inrina Muse khawpui bul lawka mi a ni. A thlang lawkah chuan Bangkok a awm a, Aizawl aṭangin kilometer 2001 chauha hla a ni.

Ka suangtuahna hi a virvel chiam chiam a. Entrepreneurship khawvel hi a va nuam dawn em! Remchanna hi a va inhawng zau dawn em. Khawsak hi a va nuam dawn em. Ram dang thiamthil lakluh a va remchang dawn em. Kan ram thilchhuakte hi mamawh ve an nei a nih chuan Thailand leh China lama phurhchhuah a va nuam dawn em. Khawchhak lam (SE Asia) lam aṭanga India mainland-a bungraw rawn kal tur leh tuifinriat aṭanga bungraw rawn lut tur hian Mizoram a rawn tlan pel zung zung dawn a nih chu. Kan tu leh fate hi an va vannei dawn em. Entrepreneur nih a va nuam dawn em!

Hei erawh hria ila:

Israel mi thiam – economist ni bawk, venture capitalist ni bawk, entrepreneur ni bawk Daniel J. Isenberg-a chuan zirchianna a nei a. Khawvel khawi ramah pawh – Ram hruaitute’n entrepreneur te tan kawngka zau taka an hawn loh a, ram kalphunga sumdawngte tan awlsamna a zawnsak loh chuan ram economy a ṭhang thei lo. Ram hruaitute’n insawrbingna bik an neih loh a, a ramin theihna (potential) leh thil chhuak (resources) a neihte sumdawnnaa a chantir thiam loh chuan economy a ṭhang thei lo.

Chumai a la ni lo. Kan university leh college zirtirtu mi thiam rualte’n hlawh hmuh nan chauh ni lo, ram mipui hmasawnna atana an finna an thawh loh a, school leh college-a thiamthil peipunna (skill development) lam an kalpui loh chuan engmah a kal fuh thei lo. Zirtirtute’n school-ah entrepreneurship an zirtir loh a, kan future lam atana ṭangkai tur lam ni lem lo, hmanlai chanchin ringawt an zirtir chuan hma a sawn theih lo.

Kan zirna inah science leh mathematics subject hi a bulṭhut kan hriat thiam theih nana mahni ṭawng ngeia kan zir loh chuan a fuh thei lo. Science leh Mathematics hi hmasawnna bulṭhut a ni si. Ram hruaitute’n privatization kalpui lo va, engkim mai sorkar tihtir an tum chuan a hlawhchham ṭhin. Mipui nawlpui pawhin pawisa hi thawhchhuah tur a ni a, khawi aṭang emawa lo kal tur a ni lo tih kan hriat a, mahni ram thilchhuak ngaihsan inzirtir nachang kan hriat loh chuan engmah kan ni lo vang. Thil reng reng hi a nih dan tur anga kaltir lo va, “Hei hi chu kan tihdan a ni lo, kan office kalphung a ni lo,” tih vel ringawta kan kal chhung chuan awmzia kan nei lo vang. Isenberg-a thil zirchhuah hi a va dikin a va ṭha em em ve aw, ka ti.

Chhim lamah kawtchhuahpui inhawng pawh ni se:

Mizoram chhim lam hi kan kawtchhuah pawh ni se, motor ke 24 nei chi rawn tlan hum humin chung motor liante chuan bungraw chi tin reng rawn phur lut zut zut pawh ni se, a ram chhunga cheng mipuite hian kan theihna kan tahhriam loh va, hmathlir (vision) leh tihtur inchhawp (mission) nei lova kan lo nghah liam ve mai mai erawh chuan kan chan hian mai-an chan pawh a tluk lo vang. Chu sumdawnna kawng thar rawn inhawng tur chu hmang ṭangkai ngei tura kan inbuatsaih a va hun em! Industry lianpui pui kan siam thei lo a nih chuan industry te reuh te te tal lo siam a va hun em. Agri-Business farm lian pui pui kan lo buatsaih thei lo a nih pawhin te reuh te te tal kan lo siam ṭan tawh a va hun em!

Khawchhak lama missionary tirchhuak tur pawhin Burmese ṭawng, Karen ṭawng, Chinese ṭawng, Thai ṭawng, Vietnamese ṭawng kan lo zir ṭan tawh a va han hun em! Sumdawnna kawngah factory lian kan siam thei lo a nih pawhin Singapore tihdan anga Carrying & Forwarding (C&F) Agent, Shipping Agent, Logistics Agent, Warehousing firm te nei tura kan lo inbuatsaih a va han hun ve le aw.

Heng zawng zawng hi tawngtaw tih mai chi pawh a ni lo, a zira zir, a tre-a training theih vek a ni. Kan ṭhalaite hian “tihtur ka hre lo,” an tih hi “tihtur kawhhmuh” an ngai a. Sorkar hi ruahmanna (planning) siamtu tur a ni si.

Kan Zoram hmabak atana inbuatsaihna chungchang hi ka vei si a, a tihngaihna tak ka hre der si lo va!(Phek 7-ah zawm a ni)

- Joseph L. Ralte