Written by
David Lalrina

Thangchhuah Diarin a khuh dàm deuh em ni?

Mizote hi hnam dang nên kan inchiah-piahna a la rei lo hlê a. Kum za chuang âwrh chauh a ni. Hun eng emawti chhûng chu hnam dang kan hriat dan chu chi hnihin, Sâp leh Vai tia ṭhen phawk theih a ni a. Sâp/Mingo kan hmel hriat dan chu keimahni aia thiltithei zâwk leh Chanchin Ṭha rawn thlentu an nih avangin kan ngaisang hlê.

Chutih laiin Vâi kan tihte chu Sâpte aia thiltitheilo zawk nia kan hriat avangin kan ngainêp a. Rambuai aṭangin anmahni huatna kan nei zui bawk nen, keini aia changkang zawk mah nise ngaihsan har kan ti leh zual a, “Vai chhia” tiin kan hre zui ta zel a ni hi. Mihringte hi mahni ngaihsan zâwng mite nih ang nih ve châk a, entawn ṭhin kan nih angin Mizote pawhin kan ngaihsan, Sâp ang nih chu kan tum ber a ni a. Sâp nun phung (culture) chu nun dan phung dik, mihring leh thlarau khawvel an thlir dan (worldview) leh an thil chin ṭhan (tradition) te pawh keini aia chungnung zawk nia ngaiin keimahni hnam zia chu ze mawl leh Kristianna nen pawha hmeh rem theih lo niin kan hria. Chutiang chuan kum 100 dawn chu kan lo kal tawh a ni.

He ngaihdan hian Chanchin Ṭha kan hrilna thlenga nghawng a neih avangin ngaihtuah ngai tak thil niin a hriat. Hnam upa zawkte entawn chunga kal hi khawvel hnam tenau zawkte tih dan phung ve reng a nih avangin Mizote tan pawh thil tih awm tak a nih laiin, entawn dan tawk kan thiam loh ṭhin avangin a
ṭhat lohna lai tam tak sawi tur a awm. Kum 2000 hnu lamah kan ṭhalaiten Korean an ngaisang thar leh ta bawk a. A hmaa mi ang bawkin an nun ṭha lai entawn si loin keimahni hnam zia hnualsuat phah nan kan hmang ve leh bawk a. Hengte avang hian tunlai ṭhalaite zingah Mizo ṭhalai tih ngam chiah loh, Zo-rean (Mizo + Korean), Zo-lish (Mizo + English), Zo-rican (Mizo + American) ni zawk awm tak an awm ta ṭeuh a ni hi.

Kum 1970 vel aṭang khan ram leh hnam tênaute zingah thlirna thar, mahni chanchin leh nun phungte mahni duh dan ngeia zir chian leh chawisan duhna (post-colonial approach) a rawn chhuak ṭan a. Mizo mipui nawlpui zingah erawh chuan kum 2000 hnu lam aṭangin a inṭan ve chauh niin a hriat. Engpawh nise hetiang ngaihdan kan nei chho zel hi thil lawmawm tak a ni. Mi ṭhenkhat hnam zia kalsan zâwnga an khawsak laiin
ṭhenkhat erawh chuan Mizo hnam zia nia an hriatte, hmanlaia an tih dan ang ngau ngaua chawi nun leh an duh bawk a. Kan duh dan a rual thei ta meuh lo. Chûng zingah chuan tunlaia kan buaipui ber chu Mizo thuam, Thangchhuah puan leh diar, kan hman dan chung chang hi a ni awm e.

Kumin Chapchar kût lai khan Mizo nula pakhatin a serh bâwr vel khuh nâna thangchhuah diar a hmang lai thlalak a darh zau hlê a. Facebook leh Whatsapp lamah phei chuan inhnialna a chawk chhuak nasain, vawiin thlengin kan la inhnial luih luih a nih hi. Ngaihdan chi hrang hrang chhiar tur a tam hle a. Mi
ṭhenkhat chuan Thangchhuah diar hmanna tur chi-ah ngai loin, a khuh dàm mah mah niin an ngai a ni.

Hnam zia (culture) tih hian a huam zau thei hle a. Hmuh theih lam zia (Physical culture), kan thil tih/chin ṭhan (tradition/ custom) leh hmuh theih loh zia (Ideational culture), thil ṭha leh ṭha lo kan teh dan (morality) te, mihring leh thlarau khawvel kan thlir dan leh kan beisei leh rinna (worlview, belief & faith) te hi an leng vek a ni. Chûng kan hnam ziate chu kan thil tawn ang zela a inthlâk ve zêl avangin kan lo chin ṭhante hi kan hnam ze nghet tih bur theih niin a lang lo a. Hnam zia hi ṭum khata thlâk hlawk theih pawh a ni chuang lo. Chuvang chuan hnam zia chu a zung phawng loa ṭhang thei turin hmun thawl leh boruak hrisel kan pek thiam a pawimawh hlê a ni.

Kan pi puten Lentlâng an rawn chuan chhuah hnuin la deh an thiam ṭan chauh niin an sawi ṭhin a. Chuta ṭang chuan puan chi hrang hrang tahin, a zeh dan a zirin hming hrang hrang an phuah a. Hming hrang nei lem lo puan zeh satliah a awm nual bawk. Tunhma chuan sin atân puan an tah deuh ber a. Mizoram an rawn luh hun lai vel aṭangin Mipain puan ven an ching ṭan a. Puan an ven loh lai chuan an sin mai ṭhin. Hmeichhia pawh chutiang chuan an inbel ve ṭhin bawk a. Puan an bih ṭhin bâkah hmarâm an veng bawk ṭhin. Mi ṭhenkhat chuan hmeichhe puan bih kan tih hian, kawr an hâk hmaa an âwm, hnute chungah an bilh ṭhin sawina niin an sawi a. Chutiang chu nise kâwnga an bilh hian ‘Puan bih’ tih zel tur a ni ang em?

Mizote incheina zinga ngaih hlut ber chu thangchhuah puan sin a, thangchhuah diar khim leh Vakul chang tawn kha a ni a. Hmanlai Mizo nunah chuan hetianga inchei theih aia ropui leh ngaihsan tur dang a awm lo. Thangchhuah ve lote tân hetianga inchei ve ngawt theih a ni lo. Thangchhuah ni lem lo, khawtlâng tâna mi huaisen leh hming ṭhate chawimawina ‘No Pui’ an nei bawk a. A dawng phâkte pawhin incheina hran erawh an nei lem lo.

Kan pi puten mihuaisen, tlawmngâi leh mi ropuite chawimawina chang an hria leh chawimawi dan hmang fel tak an lo nei hi ṭhangtharte tân pawh entawntlâk tak a ni a. Khawvela hnam leh ram hrang hrangten an mi huaisen leh ropuite chawimawina an pek ṭhin aiin Thangchhuah pa/nu nih leh No pui dawng thei nih chu a nêp bik hauh lo. Chutiang taka hlu chu ni mahse Kristian kan nih hnuah Thangchhuah leh No pui inhlante chu chhunzawm zel a ni ta lo a. Isua Krista hi mi zawng zawng tâna thangchhuahtu nia kan pawm tak vang pawh a ni mai thei e. Tun hnuah mi hming ṭhate chawimawi kan thar thawh leh na a, Mizo zawng zawngin an ngaihsan theih tur nihna hming emaw Mizo taka chhinchhiahna thil pek erawh kan nei ta lo a ni.

Thangchhuah Puan leh Diarte engtin nge kan kalpui zel ang?

Thangchhuah kan tih tâwp tâk avangin thangchhuah puan leh diarte pawh awmze neia hman ngaihna a awm ta lo a. Kawr (Kamis) hâk kan uar hnuah phei chuan Thangchhuah puan pawh kawrahte kan ṭhui ta zel a. A duh apiangin kan hain, diar pawh kan khim ta mai lo thei lo a ni. Mizoten kawr (Kamis) hak an chin ṭan tirh lai chuan a tlangpuiin kawr vâr hain puan an veng
ṭhin a. Thangchhuah puan kawr atânah kan hman hnuah chuan hnam zia tihlan nâna kan hâk tlânglawn ber a ni ta hial a ni.

Thangchhuah puan leh diarte chu a remchâng a piangah kan hman zui tak zel avangin mi ṭhenkhatin hmeichhe kekawrte ang deuhin an lo hmang ve a. Hei erawh chuan sawisel leh diriam a hlawh nasa hlê mai. Mizo mipate pawhin a hmanna tur leh hmang thei chin nia ngaih kan kal pelh tâk avangin hmeichhe lamin an duh anga an lo hmang ve pawh chu mahni thiam inchantîr chunga han dem viau emaw, han khap sak ngawt pawh a dik ber lo mai thei. “Mahni hnam thilte zah tak chungin chhia leh ṭha hriatna hmangin hman dan chin tawk hriat tur,” han ti ngawt mah ila, kan chhia leh
ṭha hriatnain a pawm theih chin a inang leh bawk si lo. Chuvang chuan thangchhuah nihna leh thangchhuah puan leh diar hman dan chung changah ngaihtuahna thar kan neih a pawimawh ta hlê a ni. Mi thiamte cho chhuah nân thil pahnih khat lek han tarlang ila.

Sawrkar emaw NGO hrang hrang in-suihkhawm emaw hian Mizoram puma kan hman theih turin ram leh hnam tâna thawk ṭhate chawimawina siam se la. Chûng mite chu ‘Thangchhuah nihna’ (Title) thar emaw a dang emaw pe lehin chawimawina atân thangchhuah diar leh puante hi hi inpek leh theih ni sela. Hetiang deuha kan siam thar leh thei a nih chuan Mizo hnam zia chhawm nunga, siam tharna ṭha tak a ni ang a, hnam dangte tan pawh ngaihhlut theih tak tur a ni ngei ang. Thangchhuah puan leh diarte pawh an hlut ngaiin an hlu leh thei ang a. Mi nazawng tan lo inbel ve ringawt te, a hmanna tur ni loa hman te a ngam awm lo ang.

Hei hian tuna pâwl emaw chanchinbu hrang hrangten chawimawina an siamte hi a thlâk kher loh pawhin a rualin an kal thei ang a. British-ho zinga mi ropuite chawimawina hrang hrang khaikhawmna turin ‘The Most Excellent Order of the British Empire’ (OBE) an siam chhuak a. OBE hnuaiah chuan chawimawina chi hrang hrang a la awm cheu (GBE, KBE or DBE, CBE, OBE, MBE). Tun hmâ ang lo takin, raldo mite chauh ni lo, mi hming
ṭha zawng zawngte hnêna hlan theihin an siam tawh a. England khua leh tui chauh ni lo, ram dang mite thlengin pek theih an ni a. Amaherawhchu, ram dang mite chuan chawimawina hming ‘Sir’ emaw ‘Dame’ emaw hmang loin an hming tâwpah chawimawi-na an dawn hming an dah zawk ṭhin a ni.

Mizote pawh hian mi chawimawina kan neihsate kha chhawm nungin, a ṭul angin siam danglam thiam ila, keimahni tân chauh ni loin, pawn lam mi kan ram leh hnam tâna tha thawhtute tan pawh thil lawmawm tak a ni ngeiin a rinawm. Kan Kristianna pawi sawi hauh loa hnam zia chawh nunna ṭha tak pawh a ni awm e.

Hetianga kan tithei lo a nih pawhin kan hnam rohlute vawn ṭhat leh hman dan chung changah inkaihhruaina tal kan neih a ṭha mai thei. Mizote inkaihhruaina dan (Mizo customary law) ah hian kan hnam rohlute humhalhna lam a awm tawh sa reng em ka hre lo a. A awm lo a nih chuan India ram danin Prevention of insults to National Honour Act, 1971 (Amendment, 2005) hmanga India hnam hla leh puanzar (flag)-te a humhalh ang hian, thangchhuah puan hi dan hmanga humhalh vein, kâwng hnuai lama inbel emaw, dawhkan khuhna, inhruk puan etc. atâna hman kan khap ve mai dawn em ni? Hei hi thil tih awm lo tak angin lang mah se inkaihhruaina emaw dan tlawh chhan emaw kan neih si loh chuan tu pawhin a duh dan angin thangchhuah puan lo hmang pawh nise sawisel ngawt theih a ni dawn em ni?

Thangchhuah puan leh diarte hi Mizote danglam taka min tarlang theitu an nih avangin zah leh ngaihhlua, chhawm nun zel atân an duhawm hlê. Mizo puan dangte chu la deh kan thiam tirh aṭanga hma kan sawn zelnain a rawn hrin chhoh an nih avangin tunlai incheina mila siam danglam zel pawh thil awm lo lutuk niin a lang lo. Engpawh nise, heng thil kan sawite thlen hmaa ram leh hnam tâna thil kan ngaihtuah a nih pawhin mahni duh dan aiin khawtlâng duh dan leh mawi tih zawngte ngaih pawimawh thiam a ṭha hlê.

Mihringte hi a huhova khawsa ṭhin kan nih avangin kan nun phung pawh mi dangte nêna kan khawsak honaa kan siam zel a pawimawh a. A bik takin Mizote phei chu huho nun ngai pawimawh hnam kan nih avangin mimal ngaih dana mawi leh ṭha aiin khawtlang mithmuha mawi leh
ṭha ngaihtuah hmasak zel hi a pawimawh leh zual a ni.

- David Lalrina