Written by
C.Lalhluna
Bethlehem

Hualngo-ho hi Lusei an ni

Vanglaini Chanchinbu Dt. 20.1.2016 (Nilaini) chhuakah ‘Myanmar ram ka hmuh dan’ tih thupui hmanga Pu Zomawia Khiangte thuziak leh he article chhanletna/ tihfiahna thu Lalkailiana Chhakchhuak (Hualngo), Canada thuziak leh ‘2014 Myanmar Census Code number leh Zofate’ tih thupui hmanga Vanlalzawma UAE thuziakte ngun taka ka lo chhiar aṭangin sawi ve duh ka nei a.

Hualngo-ho hi

Lusei/ Mizo an ni

Zomawia Khiangte thuziaka a landanin Myanmar rama kan unau Hualngo-ho chuan Lusei/ Mizo nih duh lo angin a tarlang a. Hetiangin “Tunah hian Hualngo hnamho khian Mizo/ Lusei hnam an inti duh tlat lo mai a... eng a? ṭawng hmang nih ve vang ngawtin Mizo/ Lusei kan ni ngawt lo. Pi leh pute hun
aṭang tawh pawh khan Hualngo kan ni an ti tlat mai. Hualngo-ho te chu Mizo hnahthlak ngei an ni si a,” a ti a. Pu Zomawia Khiangte sawi ang hian Hualngo-hote hi Mizo dik tak an ni a, Lusei bulpui an ni bawk. Pastor Vanchhunga chuan a lehkhabu ‘Lusei leh a vela hnam dangte chanchin a ziakah chuan Chhakchhuak chu Lusei bulpui ber’ a ti a. (Lusei leh a vela hnam dangte chanchin Ed. 1994 thuhmahruai-ah).

Mi tam tak chuan Chhak-chhuak tih leh ‘Hualngo’ tih hi hnam hrang daih emaw an ti a, a ni lo. Ralte hnamah Kawlni, Lelhchhun, Khelte, Siakeng a awm angin Chhakchhuak hnamah hian Hualngo, Hualhang, Hualhnam leh Lun khaw chhuakte an awm a. Chi peng (siper) engemaw zat an awm bawk. Hualngo hi Hualhang nen unau an ni a, Pachuau (Chuaungo, Chuauhang) Chhangte, Hauhnar etc te nen thlahtu thuhmun an ni.

Myanmar rama Hualngo-te chuan Hualngo an inti tlangpui a, Mizorama Hualngo-ho erawh chuan Chhakchhuak an inti thung. British-in an awp ramte fel leh ṭha zawka an awp theih nan ‘Divide and Rule’ policy hmangin zofate chu an ṭhen darh a. Mizoram ramri atan Ṭiau lui ramri-ah hman a ni. Zohnahthlak Hmar ho te, Paite te, Lai hnam te
ṭhendarh an ni a, Hualngo-ho te pawh ṭhen darh zingah an tel. Hualngo lalna tlang khua 50 chuang Burma-ah rin luh a ni a. Mizoram lamah Lalna tlang khaw 8 vel khua an nei. Chung khuate chu: Dungtlang, Leithum, Sazep, Khuangleng, Vaphai, Lianpui, Mualbawk, Chawngtui, Mualkawi, Ruan-tlang te an ni. Heng bakah hian hmun dangah tlang an nei bawk.

Parry Sapin, ‘Mizo hnam dan’ a siam khan Sailo Lal thlahtu hrang hrangte leh Hualngo Lal aiawhte a rawn/ sawm a. Mizo hnam dan ziakin kan lo nei ta a.

Pu C.Chawngkunga (Ex Minister) chuan Mizo/ zo hnahthlak hnam hrang hrangte thlahtu a chhui a, lehkhabu hlu tak leh danglam tak, ‘Genealogical tree of Mizo’ a chhuah a. Chutah chuan Mizo/ zo hnam hrang hrang a kim hial awm e. Chu a lehkhabu-ah chuan Luseia chu Hualngo thlahtu a nihzia kan hmu (Genealogical Tree of Mizo by C.Chawngkunga 1st Edition 1996 P-61).

Mizo/zo thlahtute hnam hrang hrang zingah Luseia hming pu kan hmu ngai lo a, Hualngo thlahtute-ah chauh Luseia tih ziak a ni. Chuvang chuan Hualngo te hi Lusei hnam dik tak Lusei chi bul an nihzia a lang.

Rev. Liangkhaia’n a leh-khabu ‘Mizo Chanchin’ ah Mizo hnam hrang hrangte inthlahchawn dan/hnam peng hrang hrangte a ziak a. Chung zingah chuan Lusei hnam a tarlante chu - Pachuau, Chhangte, Chawngte, Chuaungo, Chuau-hang, Chhakchhuak (Hual-ngo, Hualhang, Lunkhua), Hauhnar, Hrahsel, Tochhawng, Vanchhawng leh Lal chi - Sailo, Palian, Zadeng, Thang-luah, Rivung, Chenkual, Rokhum leh Chawnglul te an ni (Rev. Liangkhaia - ‘Mizo Chanchin’ Ed. 2002 phek 24-26) Hrangthiauva Mizo chanchin ziaktu chuan Rev. Liangkhaia sawi bakah Renthlei leh Hnamte te Lusei hnamah a chhiar tel.

Hualngo-ho hi

Duhlian hnam an ni

Lusei bulpui an nih angin (Duhlian ṭawng) tunah chuan ‘Mizo ṭawng’ kan tih tak hi a hmang hmasatute an ni a. Lalhmuaka (Headmaster Govt. Mizo High School Rtd.) ‘Pum ti ti’ tih ziaktu chuan ‘Ṭawng Irh Chhuah Dan’ tih thupui hmanga a ziakah chuan ‘Zoram chhunga Mizo ṭawng hi Hualngo ṭawng aṭanga chhuak a ni. Hualngo ṭawng hi Lusei ṭawng dik tak a ni’ a ti. (Pum ti ti - Lalhmuaka Ed 1985 phek 92)

Hualngo-hote hi Mizo
ṭawng hmasatute ni mahse, mi tam takin an ṭawng an thiam vek lo. Paite zinga khawsa chuan Paite ṭawngin an ṭawng a, Hmar zinga awmte chuan Hmar ṭawng an hmang nasa bawk. Zahau leh Pawih dangte nen rei tak kum 200 dawn lai emaw chu lungrual takin an lo awm/ khawsa ho va. Mi tam tak chuan Pawih ṭawng hi Lusei ṭawng aiin hman nuam an ti a, an ṭawng pawh an theihnghilh phah nual a ni.

Pu J.V Huaia (Ralte Kawlni, Bethlehem) chuan, ‘Ka naupan laiin ka pu chuan Duhlian an tihte hi Hualngo an ni a, Duhlian dang an awm lo’ a ti.

Tlangkawmna

Myanmar rama zo hnah-thlak hnam hrang hrangten Census Code an nei a. Ṭawng khat hmangte pawhin ṭawng eng emaw zat an nei niin a lang. Eng a? ṭawng hmang zingah Lusei leh Hualngo code hrang a awm a. Hetih lai hian zo hnahthlak engemaw zatten code hrang an nei a. Chung code hrang nei ṭhenkhatte chu - Zahau, Lai, Lente, Ngawn, Laizo, Mara, Zo, Khualsim, Sihzang, Teizang, Tlaisun, Tedim leh a dang te. Heng code hrang neite hi engtia ngaih tur nge? Lawmpui tur nge. Hlawmkhata code khat nei tura hmalak pui tur nge ni ang?

- C.Lalhluna, Bethlehem