
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 78 ; Pu Buanga te Aizawl Bawrhsap Davis-a hmaah
Ka sawi tawh ṭhin angin Pu Buanga leh Sap Upa hi kum 1893 January thla tir teah Silchar an lut a, chuta ṭang chuan Mizoram luh an tum a nih kha. Mizoram chu British awp hlim, Mizo lalte nena an indo reng hun a la ni a, Mizo lalte khan an ram an rawn hnehchhuha an chungah an rawn lal ta ngawt mai kha an hrethiam thei lo va. Ralthuam leh hausakna chitin reng nena lo lut an nih avangin Mizo lalte khan intikhawmin ṭangrual teh mah se, an hneh hlawl loh avangin an thuhnuaiah an kun ta a ni a. Sap thuhnuaia an han awm ta chu an hrethiam lo em em a, Sailo lalte khan Sap thuhnuaia kun ai chuan thih an thlang zawk a ni. Amaherawhchu, an khua leh tuite tawrh ai chuan tiin an inpe zel a,ram ni tla seng lova lal Kumpinu thuhnuaiah kum 1890 aṭangin kum 1947 thlengin kan kun phah ta a, kum 57 chhung a nih chu. Kumpinuin min chhuahsan dawnah mahnia ro inrel theihna hun remchang min siamsak a ni awm e, India ram chhunga luh a, India hnuaia kun emaw mahnia ro inrela awm emaw min thlan tir a, India rama beh kan thlang ta a ni. Tichuan kum 1947 aṭang chuan thuneitu dang India hnuaiah kum 75 chhung kan lo kun leh ta a, kan kun hlen dawn pawh a ni ang e.
Chutiang chuan kum 1890 aṭanga Kumpinu hnuaia kan kun ṭan tirh lai tê khan kan lalte khan Sapho hnawhchhuah tumin an thiam ang angin an inthurual a, an bei hlawhtling ta lo a ni a. Rilru hmin lo taka Sap thuhnuaia an kun tirh lai anih avangin Bawrhsapte khan missionary-te kha an hnampui, Sap mingo an nih avangin an sahimna ngaihtuahin Mizorama luh kha an phalsak lo va, an lo thah mai an hlauhpui a ni. Mizoram chu chutiang boruak chu a ni tih hre thawkhat mah se, Pu Buanga leh Sap Upa khan an tum ber Mizote hnena Chanchinṭha hril kha thawh thuai an chak ve nasa tawh a. Mizo ṭawng an zir nasa tawh a, thiam pawh an thiam thawkhat viau a ni. A aw b an duan fel tawh avngin zirtir an chak hle tawh tih kan hre bawk a. Mizo khawsak dan pawh an hre viau tawh bawk a, Pu Buanga phei hi chuan Aizawla luh a chak et et tawh a ni tih a diary aṭangin a hriat theih. A châk viau kan tih rual hian rambuai, khawi khawiah emaw chuan inkahna la awm reng a nih avangin lu hloh theihna hmun a ni tih a hre chiang a, chuti chung chuan Chanchinṭha hril chu a lo chhuah chhan a ni a, thih huama luh a hnial hauh lo.
Kan hriat chian tur pakhat chu Pu Buanga te Silchar-a an khawsak lai hian Welsh mission nena an thawhho avangin Welsh mission, a hming dik tak Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission (WCMFM) chungchang hi an hre hle tawh a. Khasi rama an luh dan te, Sylhet phai lama an inzar thlak dan te leh Silchar-a an inbun dante an hria a, Mizoramah pawh kum 1891-ah Rev. William Williams-a leh a ṭhiante an lo lut tawh a, March leh April thla chhungin Aizawlah Chanchinṭha thlai chi thlakin mipui pungkhawm hnenah Isua chanchin an lo hril fe tawh a, chung mipuite chu Mizote, Khasi te, Meitei leh Vai dangte an ni a. Mualvum lal Liankunga khaw naupangte leh putar hnenah Baibul milemte semin Pathian fakna an sak sak tawh a, Maubawkah phei chuan lal Dokhama luhkapui aṭangin Isua chanchin hi a lo puang tawh bawk a ni. Mizote hnenah pawh Khasi rama an hnenah an fate zirtir turin an lo thlem tawh a, Chu mai ni lovin kum 1892 June thlaa Welsh Presbyterian Kohhran General Assembly-in Rev. William Williams-a rawtna angin Mizoram chu an mission field-ah an pawm tawh a. He an inkhawmpuina hmun hi Machynlleth khua, Wales ram khawpui hlui a ni. An mission field thar dintu leh enkawltu atana an hual ber Williams-a chu April ni 21, 1892-a a thih tak hlauh avangin Mizote hnena Missionary atana inpe, Mizote hmangaih em emtu chu Mizorama mission field dintuah a rawn ṭang thei ta lo a ni.
Chutiang chuan Mizoram chu Welsh mission-in an hmun atan an lo thlan fel tawh avangin tirh tur an zawn mek lai a ni a, chuvangin an mission field thara an luh hmaa lo tlakkhalh kha an duh em em ang tih Pu Buanga hmanhmawh danah hian a rin hriat theih bawk. Heng hun lai hian missionary-te chet vel dan hi eng pawl pawhin report fel tak an pek zel avangin an inhre tawn vek a. The Worldwide Magazine te, The Harvest Field leh The Monthly Tidings te hi Mizorama Chanchinṭha hril ṭan a nih dan chanchinbua kan hmuhna berte chu a ni. Kum 1892-ah hian India rama mission pawl hrang hrangte hi inhmukhawmin an mission field hawn tawhnaah chuan tu pawl mah inluhthuah lo turin an intiam hlawm a ni awm e, chuvangin Mizoramah Pu Buanga te an luh chuan Welsh mission emaw mission dang emaw tan khan luh thuah a rem lo tihna a nih chu.
Chutiang dinhmuna an awm laiin Aizawl Bawrhsap A.W. Davis-a chu Silchar-ah a lo zin hlauh mai a. Pu Buanga ten an hriat veleh kawm an va tum a, remchang a lo siamsak a. Kum 1893 July ni 19-a a ziah dan chuan A.W. Davis-a hmaah Mizoram luh phalna dilin an va inlan thu leh eng huna luh theih beisei tur nge tih an va zawt a ni a. An inkawmna boruak chu a ṭha nge ṭha lo a sawi hauh lo mai a, Davis-a chuan beiseina a lo siamsak lem lo a ni ang e, engmah Pu Buanga hian a ziak lo. Hetih lai tak hi British sipai hotute thikthu chhiat lai a ni ve bawk a, J.V. Hluna chuan, “Ram buainaah reng reng in inhnamhnawih tur a ni lo va, sawrkar mite puihna engmah in beisei thei lovang, tiin sawrkarin Mizorama luh phalna a pek pawhin phalna chu a khuahkhirh a”, tiin a ziak a. Chutiang tak chuan Davis-a hmaa Pu Buanga te an va inlan pawh hian beiseina a siamsak lo chauh pawh ni lovin, a lo vau titih pawh a ni ang e, Pu Buanga hian a ziak lang si lova.
A.W. Davis-a hi Mizorama Bawrhsap awm hmasa ber pathumna a ni a. Kum 1890-ah Bawrhsap hmasa ber H.R. Browne-a (IA) chu April thlaah a lo chhuak a, September-ah Mizo lalte inthurualin an kaphlum a. A dawta lo chhuak R.B. McCabe-a (ICS) kha hemi kum vek hian a lo chhuak a, thinrim chunga lo lut, Browne-a thattu lal inhawrkhawm rawn man a, tan ina khungtu kha a nih avangin Lalmantua tiin kan lo vuah a ni. Kum 1892 thlengin a awm a, hemi kum tawp lamah hian Bawrhsap pathumna A.W. Davis-an a rawn thlak. Davis-a hian kum 1892 aṭanga kum 1894 thlengin Aizawlah Bawrhsap hna a thawk a, Pu Buanga te Aizawl luh laia Bawrhsap a nih chu. Ziaktu ṭhenkhatin Pu Buanga te luh laia Bawrhsap chu G.H. Loch-a te, A. Porteous-a te ni awmin an ziak ve bawk a, an ziak fuh lo hret a ni. Davis-a hian Bawrhsapa a ṭan lai hian Gazetteer of the North Lushai Hills tih, phek 55 a chhah a phuahkhawm chu Assam Secretariat office-in kum 1894-ah an chhuahsak nghe nghe a ni.
North Lushai Hills hi Aizawla hmunpui nei Mizoram hmar lam zawng hi a ni a, South Lushai Hills chu Mizoram chhim lam zawng a ni a, Lungleiah hmunpui an nei thung. Aizawla Bawrhsapte chu Political Officer an ni a, Assam hnuaia awm an ni a. Lungleia Bawrhsapte chu Saptê kan ti a, Asst. Political Officer an ni thung a, Bengal hnuaia awm an ni. Kum 1896 aṭangin North leh South Lushai hills chu chhunfinin Lushai hills tiin an vuah ta a, Assam hnuaiah an dah pumhlum ta a ni. Kum 1897 aṭangin Political Officer chu Superintendent tiin an thlak a, a hmasa ber chu John Shakespear-a (IA), Aizawla laipui rawn keng luttu kha a ni a, Mizoten Tarmita tiin kan lo ko. The Making of Aizawl tih ziaktu kha Tarmita hi a ni e.