Written by
Lalsangzuala

SUDDEN MUANGA LEH KEI

- Lalsangzuala

(He article hi Mizo Literature Society, Manipur-in kum 2013-a golden jubilee souvenir an siam TUILEHLUANG tiha Sudden Muanga ziaktu Lalsangzuala ziah a ni)

Eles Comics’ Sudden Muanga hi March, 1977-a chhuah ṭan a ni a. Khâng hunlai kha chuan Zoram khawvelah Cowboy thawnthu hi a lâr hle, chhiar pawh kan chhiar nasa hle bawk. Cinema Hall a cowboy film a rawn chhuah chângte phei chuan en ngei ngei tur a ni ringawts.... en loh chuan pawi zawk ang tih ang vel a ni. Lukhum parh khum a, Pistol pai ṭah a, sakawr chunga an han chuang ṭhin te kha chu kan thlir ning thei lo zawng a nih kha mawle. Suangtuahna-in Texas ramte pawh kan daidar nasa ṭhin viau-in ka hria. Chûng Cowboy thawnthu bu zingah chuan Oliver Strange’s SUDDEN series kha a lâr pâwl tak a ni, a hmei a pa-in kan chhiar tluk tluk mai
ṭhin a nih kha.

Khâng thawnthute kha ngaihnawmin tuipui ṭhin hle mah ila, Sap (ho) phuah, an ram leh culture-a innghat a ni a, keiniho ngêng chhun pha lovin ka hre tlat a, bâk awmin ka hre tlat ṭhin. Chuvangin, Tribal-ho ngêng chhun pha ngei tura modify kha ṭulin ka hria a. Chutichuan, Tribal Cowboy, Sudden Muanga of the World chu a lo piang ta a ni.

Sudden Muanga lâr ṭantirh lai vel khân J.F. Laldailova’n lehkha-in “Kalna lam apiangah Sudden Muanga chanchin hi an sawi a. Ka lo ngaihven ngai lem lo va. Khawi aṭanga chhuah nge tih ka’n zawh hian ‘Churachandpur lam chhuak a ni’ tiin min chhâng mai ṭhin ‘Chutichu, eng teh-ual a nih dawn loh chu, Nazareth-ah thil ṭha a chhuak ngai lo’ ka ti mai a. Mahse, hmanni chu ka’n chhiar ve chhin a... thil ṭha a awmin ka hria. Kan ṭhalaite ngêng a chhun tlat, an suangtuahna khawvel i luhchilh tlat mai. Copy tam thei ang ber rawn siam rawh” tiin a rawn ziak a. Chu chuan min tiphur deuh sawt a.

Sap-ho chuan Comics character lâr tak tak, Phantom, Mandrake, Superman, Lone Ranger, etc., an nei daih tawh a, Mizote hian kan la nei ve hauh lo mai a, nei ve ta ila a
ṭha awm mang e, tiin “Sudden Muanga leh Sawhthing Rûkhmang” chu Cyclosetyle-in copy 200 vel lek ka tichhuak a. Rin aiin hralh a tla a, ka chhunzawm chho ta zel mai a ni. A tirah chuan hetiang chen chen hi siam ka tum bik lo, mahse kalna lam apiangah, “A chhuak leh dawn tawh em?” tih zawhna ka dawn zel avangin ka chhunzawm ta zel mai a ni. Heng hun lai hi Zoram khawvelah Sawhthing hmun siam kan intihhmuh vanglai kha a ni bawk a, a inhmeh ve khawp mai. Sap Cowboy chuan Ranch an nei a, bawng an vulh ṭhin a, chutiang deuh bawk chuan Ku Muanga pawhin a ranch-ah sawhthing a ching ve a. (Gingerboy a ni ber ang chu) Sawhthing aṭanga millionaires nih a tum, mahse thawk ve peih si lo, mi thawh chhuahsa a inlâk milen ching, Hrangêka-te an lo inlâr ve chhen bawk nen. Bâkah, Apache hovin Sawhthing rate an control tlat avangin a che hlei thei lo... tichuan trade dang a thlang leh ta zawk a. Tunlai khawvelah hah taka thawh ṭûng ṭûng lam a ni leu, phawi ran a pawimawh zawk tih te rawn hre chhuakin, thluak leh khabe hmanga eizawn a tum ve ta a ni. Heta ṭang hi chuan a thawnthu kal zel tur chu duan lawk sa awm lem lovin, kan hun tawng ang zelin, a rawn inkahpup chaw chho ve ta zel mai a ni.

Sudden Muanga hmêl tur hi ka ngaihtuah nasa ṭhin hle - hmêl ṭha deuhin nge ni ang, hmêl chhe deuhin? ka draw chhin zing khawp mai. Comics leh Film-ah te chuan a changtu pa chu hmêlṭha tak an ni tlangpui ṭhin a, mahse Ku Muanga hi chu a infakin a ṭawng thei dawn zuah zuah si a, mite ngei a hlawh mai ang tih ka hlau a, chuvangin tuna a hmêl hi a pu ta a ni. Hmêl dang dai, sap-ho pawhina an la put ngai reng reng loh, hmêl ruahtham loh a put kha a ngai tlat si. Chhefamkima ni reng chung sia a han infak mawi vel thinte hi chu hriat thiam ve mai tur, tha ta viau sela chu infak mawi a ngai lovang. A lem ziak pawh a awlsam, midangte nena an han awmho châng pawhin a langsar lurh zel mai a nih hi. A hmêl hi tha ta viau sela, Sudden Muanga a ang miah lovang. Tin, a hmêl chhiat hi a ziaktu pa hian ka that phah fo bawk. Sudden Muanga hmu duha lokalte hian min han hmuh chiah hian ‘Ka rin aiin a hmêl tha daih” min ti zel. Tam tak chuan a Comics a mi anga min hmuh kha an tum a, a bu a mi kha ka lo ang ta mang thin si lo va, hmêltha tih ka hlawh ngun phah khawp mai.

Comics ziak hi ka tân a remchanna riau pakhat chu... a thu leh a lem ka tih kawp theihna hi a ni. Sap-ho Comics kan en ṭhinte hi chu a thu phuahtu leh a lem ziaktu hi mi hrang daih an ni ṭhin a, a thu phuahtu mitthla kha lemziaktuin a hmuhsak thiam loh chuan duhthu a sam thei ṭhin lo. Zawhna ka dawn
ṭhin zinga pakhat chu “Zanah emni i ziah ṭhin? I meng rei ṭhin hle ang maw?’ tih hi a ni. Zanah chuan ka ziak ngai meuh lo, chhun enga ziak deuh vek a ni. Amaherawhchu, zan lamah hian a thawnthu kal zel dan tur hi chu ka ngaihtuah nasa ve ṭhin khawp mai.

Khâng hunlai kha chuan Computer te hi kan la hre ve lo a, thir zuma stencil-a ziak kha a ni mai a, tih ṭhan a ngai hle, thai thler palh awl tak a ni. A hranpa-in a thawnthu hi ka ziak lawk ngai lo bawk. Rilrua a thu leh dialogue tur ka neihsa kha stencil-ah a lem ka ziak hmasa phawt a, chumi hnu-ah typewriter-ah stencil chu ka vuah a, chutah chuan an dialogue tur chu ‘detail’-in ka chhu mai ṭhin. A châng chuan duan lawksa ang lova thlâk thut ka ching bawk. Comics hi chu thawnthu bu anga thu thluaithlum vak a ngai lo, a dialogue in lalâwn ṭha kha a pawimawh ber. Tunhnu, computer kan hmelhriat hnu hi chuan a lem hi lehkhapuanah pentui dumin ka ziak hmasa a, computer-ah ka ‘scan’ lût tawh mai ṭhin, a awlsam tawh khawp mai.

Eles (L.S) tih hi Laisaizawk tihna mai a ni, ka pen name a ni ve tawh mai ang chu. Khâng hun lai khân Leh tawng an ti emaw ni? Laikai rawk, Maithawk, Raipawk, Raimawk tih ang chi kha kan uar em em mai a. Kei pawh
ṭhianten ‘Saizawk’ tiin min ko ṭhin a, chu chu ka chhawm ve ta mai a ni... a ropui vak lem lo. Tin, heng hun lai hian tuai Cowboy an tih mai ṭhin, tuai aw deuh a ‘Ka pa phuba rawn lâk ka tum ve deuh a’ an tih nem deuh diai ang chi kha a lâr hle bawk. Khatiang deuha tuai cowboy-a siam tum ka ni a, mahse ziak chuan a lo tih hleihtheih loh tawp mai a, chuvangin tuna mi ang hian ka siam leh ta zawk a ni. A hnu zêlah pawh Pa viau ṭhin mah se, tuai deuh ṭût châng a neih ṭhin hi, hriat thiam ve mai tur.

Sap-ho hi chu an rilru leh ngaihdan hi ‘frank’ taka sawi chhuak phawng phawng chi an ni a, kan inang lo hlein ka hre ṭhin. Hei vang hian an thawnthute pawh hi keini tân chuan hriat thiam a harin thinlung taka digest a har deuh ṭhinin ka hria. Mizote erawh hi chu thukhuh ching hnam, a nâ pawh ‘na lo,’ châk viau pawh ‘ka châk lo,’ exam-naah pawh ti ṭha viau mah i la, ‘ka ti ṭha vak lo’ ti tlat chi kan ni a. Kan ṭawngka chhuak leh kan rilru hi a inpersan daih zel... chu tak chu Sudden Muanga bu ti-ngaihnawmtu pakhat ni vein ka hria.

Sudden Muanga bu hi a chhuah tirh lam kha chuan fiamthu nuih za lam deuh hlir a ni a, naupang leh ṭhalai lamin an lawm bik zual a. Mahse puitling lam pawhin an lo chhiar ve
ṭhin tih ka hriatin fiamthu ringawta chhunzawm chi niin ka hre ta lo a... tichuan Politics, sakhua leh khawtlâng nun siamṭhatna hmanrua a hman ka tum ta zawk a ni. Tun hnu-a a bu pum han thlir hian hring nun chu ka hawl kim thaw khat viauin ka hria. Lehkhabu tam tak hi chu zirtir ṭha tak nei, harsatna te pawh a chin fel dan turte ziak tel a ni ṭhin a. Mahse, Sudden Muanga bu hi chuan zirtir a nei hran lo, a ṭha lo lai hai lana a ‘solve’-na chu a chhiartu rilru-a dah mai kha a tum a ni. Tun hmaa politics ngaihsak ngai miah lote pawhin an lo ngaihsak phah a, corruption chungchângah te pawh tam tak chuan bengvar phah nân an hmang niin ka hria. Chutiang bawkin sakhua leh Kohhran chungchângah pawh.

Zawhna dang ka dawn ṭhin leh pakhat chu, “Zoram Politics hi i va hre ve, agent ṭha tak i nei a ni ang maw?’ tih hi a ni. Agent hi ka nei hran lo, chanchinbu-a ka chhiarte hi ka pawt fân kual kawi chingchivet vel mai mai ṭhin a ni. Tin, mi ṭhenkhat hian an thil hriat, mak sak deuh laite hi min hrilh hi an châk ve ṭhin a, chûngte nen chuan ka bâwl phuan vel bawk ṭhin. Thu dik tak pawh ni se, fiamthu nena chawhpawlh zel loh chuan ṭhenkhat tân a lo nâ lutuk thei dawn a, pawlh dal zel a ngai. A bu kâwmah pawh ‘Dâwt muhlum fawmkhâwm mai mai a ni a, chawtak khûka khûkpui hlut chi a ni leu’ tih a tel zel hi. Politics hi chu a hmuna chen chilh kher lo pawhin, ral khat aṭang pawh hian a chiang duh ve khawpin ka hria.

Mak ve ang reng tak chu, khaw tinah hian Sudden Muanga character nena inmil tak mihring hi an lo awm ve zel. Zu duh, ṭawng champ ve tak, engmah ni si lo, ngaihsam si, a chânga fing ve leh fu roh si ang chi hi. Hetiangho hian khawvel hi an ti-hlimawm ve riauin ka hre ṭhin... dam chhûng tawite, thu tak ngûk reng mai hi zawng a hahthlâk. Ṭawng thar, ṭawng lêr (slang) chung chângah hi chuan, Vêng hrang hrang hian ṭawngkam chher thar hi an nei ṭhin a, chûng chu Comics-a ka’n hman ve hian Zoram khawvel hian ṭawng thar angin an lo ngai mai ṭhin niin ka hria. Zu hmunah hian hetiang ṭawng lêr hi a chhuak nasa ṭhin khawp mai.


Cyclostyle-a kan her ṭhin lai kha chuan a copy hi a siam tam theih vak loh, stencil kha a thler duh lutuk, dimdawi taka kan herin copy 4000 vel te chu kan her chhuak thei hram, a copy kha kan hralh zo vek zel a ni mai. Tun hnu hian mi ṭhenkhatin a chhuak hmasa lam copy kha an rawn zawng ṭhin a mahse, ka nei kim tawh bik lo. Tunah hian a copy ka la neih chhun ang ang te chu computer-ah thunin ka revised-a, engemaw zah chu tihchhuah leh a ni tawh. Mahse, tunah chuan khâng hun lai boruak kha kan va tuipui pha tawh lova, chuti em emin chhiar a hlawh ta lo. Thil chu a hun lai ang zel hian a hluin a hlu lo mai a ni.

Eles Comics chhuak hnuhnung ber kha No 97-na, Sudden Muanga “Off Side” tih a nih kha. Khatah khân Ku Muanga chu Hang-glider-a thlâwkin a chesual a, Hmunkhawhar Hospital-ah nikhaw hre lova thlenpui a nih kha. Khata ṭang kha chuan a harh chhuak leh tawh miah lo. Ṭawngṭai dam thei lâr tak, Darringaia meuh pawh a beidawng ta a nih kha.

Mi tam tak hian Sudden Muanga bu hi chhuah chhunzawm leh turin min nawr
ṭhin a mahse, engtia han chhunzawm leh tur nge ni ang? A chhang khât nasa tawh mai si a, ka kai tho leh dawn nge, ka thih tir tawh mai dawn? ...a rau chhete tal chan loh hi chuan pawngpaw chhunzawm leh ngawt theih pawh a ni bik lo. Hla phuah thiamte pawh hi ‘hla han phuah teh’ tih vang ngawt chuan an phuah thei reng bik lo, chutiang deuh chu a ni. Mihlimho angin, a rau chhete tal chan ve hi ngai ṭhin.

Lo chhunzawm leh dawn pawh ni ila Sudden Muanga ni tawh lovin, Sudden Uanga a nih tawh hmel. Ku Muanga khân a tlangval zual lai khan ‘Fa ka neih hunah chuan a hmingah Sudden Uanga ka sa ang, a pa hi ka uang ṭhin em mai’ a tih kha in la hre reng emaw? Ku Muanga taksa kha a thlarau khan chhuahsan sela, van thengrengahte han theuleu kualin, kan Galaxy piah lam ram te khi han fang kual vel sela. Kum tam tak hnuah a thlarau chu lei lamah lokir lehin a fapa, Sudden Uanga chu rawn hmu leh ta se... tihte ngaihtuahnaah chuan awm ṭhin.

Ku Muanga chu thlarau a nih tawh dawn avangin tuma’n an hmu thei tawh lovang, ani erawh chuan min hmu theiin min thlir reng ang... khawi hmunah pawh a thlâwk kual vel thei ang. Mi bedroom-ah te, tuma hmuh theih si lovin a lût tlang puat puat ṭhin ang. Biak In-ah pawh Pulpit bulahte ṭhu-in mi Sermon-te a ngaithla ve kur ang a, a lo comment ve zuah zuah ṭhin ang. Sermon thiam tak, mahse nunpui si lo thusawite phei hi chu ei lo ve tak a ni ringawts... ‘kah dur tlâk a ni’ a ti mai. Mi rilrute pawh a hre vek ang. Biak In-a inkhâwm ve si, rilru thianghlim lo tak pû (a bikin mipaho zingah) hmeichhe ṭhutna lam thlir vung vung chunga ngaihtuahna sexy tak tak lo neite an awm chuan, chûngho chu a dinchilh ang a, a hrâwk hrep zel bawk ang. Office hrang hrangte pawh tlawh kualin hauh tur a hre hnem hle ang. Ram rorelna hmunpui-ahte pawh thu a sawi ve chiam ṭhin ang, mahse tuma’n an hmu thei lovang, a aw pawh an hre bawk hek lovang.

A duh duh lemah a chang thei tawh bawk ang. A chângin Superman lemahte a chang ang a, a châng leh Iron Man, Spiderman, Hulk, Batman lemahte pawh a chang ang. Chu mai a la ni hleinem, thlahrâng lemahte pawh a chang thei dawn mawle. Thlarau khawvel aṭangin Kan Rama corruption hluar ta lutukte pawh hi a vei hle bawk ang... chumi fight nân chuan Arnold-a silai ni awm tak kha puin Office-ah te a vei thuak thuak ṭhin ang. Eirûk ching nia a hriatte chu an room-ah a luh chilh ang a, a silai lianpui maia tin chungin “Nang hi, Kan Ram ṭhanmawh bâwk i nih hi” tih pahin a kâp leh dur ṭhin ang... mahse a kaha te chuan min kâp tih pawh an inhre chuang lovang. Minung khawvela a awm lai khan, lo awm hiar deuh ṭhin mah se, a fapa erawh chu kawng dik zawh turin a rawn fuih ve reng ṭhin ang. A fapa-in thil
ṭha a tih chângin Ku Muanga a lâwm ang, thilsual a tih chângin hrehawm a ti ang a, a zak em em ṭhin ang... pawi ta ber zawk erawh chu... K’u Muangate pafa in be pawp thei lo tur hi a ni.

Ku Muanga’n a hote a peih loh san hnu-a thil thleng ṭhenkhat, Eles Comics-a lang tawh si lo tlêm azâwng i han thlir leh zuai ang hmiang. Thuthlung Hlui leh Thuthlung Thar inkâr chanchin tih ang deuh khan Sudden Muanga leh Sudden Uanga inkâr chanchin kan ti ve tawh mai ang chu.

Khatia Ku Muanga awm tawh loh hnu khân an pâwl, “Vohbik Kohhran” an tih mai ṭhin kha Tumsângi hovin tluang takin an la ri ve tleng tleng zel a. Ku Muanga thufing, ‘Ramthim vei ai chuan Sapram vei a hlâwk zâwk, misual thleng phâk Chanchin Ṭha aiin Sapram thleng phâk chanchintha hi kan mamawh zâwk. Sap-ho chu fing hle mah se, Bible behchhan chuan bum an nuam lutuk... kan changkang âwk âwk mai ang” a tih ṭhin kha bawhzuiin Pu Hleizuama kha Sâpramah an tir a. Sâpramah Kohhran hausa deuh mai a zuk bêl fuh a ni chêk ang chu, kum khat pawh tling lovah an Kohhran chuan Doctorate Degree an lo hlan a, Pastor atân an nemnghat ta nghal bawk a. Sâpram ṭanpuinain Biak In ropui tak mai an sa a, an hlimin an inthurual tlâng hle. An Biak In thar hawn ni te phei chuan Sâp-ho pawh an vei suau suau mai a ni awm e.

Rev. Dr. Hleizuama khân Pi Tluangi fanu, tuai nguak mai, Ma-hluani (Vanlalhluani) kha nupuiah a nei a, fa pawh pathum lai an nei tawh. Pi Ma-hluani, tunhma-a ṭhing ve tak ṭhin kha, hotupa nupui a lo nih tâkah chuan a in la ‘high’ ve ṭan a. Pheikhawk pawh a ‘flat’ bun nuam ti viau ṭhin khân high heel lo chu a ti tlat tawh. Maian bai tui ti viau ṭhin khan Sa lo chu a ei thei lo ṭan a, an Quarters-ah chuan sa zuarho an lût chamchi ta mai. Sa man te hi tlâwm a ti thei lutuk, ‘an talh peih zawk’ te a ti vel mawle. Tun hmaa second hand kawr ṭhing ṭhin khân Bangkok lam chhuak lo chu inhmeh lo riau a inhriatna a nei tawh a. A hnu lamah phei kha chuan ‘Bangkok tih vel hi chu ‘a common lutuk’ tiin Paris Fashion ngat lo chu a inbel duh tawh lo an ti.

Chu chang a ni hleinem, rangkachak ṭhi pawh a awrh hrawl thei khawp mai... design chi hrang hrang hi a awrh thlâk deuh chhên ṭhin. Rangkachak zunbun phei chu nei lian thei rura. Lâm phar darh darh paha rangkachak zungbun han show off vel te hi nuam a ti ṭhin a, chuvangin, lênkhâwmna-ah reng reng, a lâm chhuak hmasa berah a ṭang ṭhin. Inlêng zahawm deuh an neih laia kutdawh lo lûtte hi an vannei ṭhin asin, thawmhnaw leh sum hian a lo vûr leh nghek ṭhin, lo kal leh fo turin a chah nghal zel bawk. Inlêng an neih loh laia lo lûtte erawh chu an vanduai ṭhin hle, a lo hrâwk hrep zel. Vawi khat chu ‘Pathian chawimawi nân ran talh a lang’ a ti a, bawng pahnih leh vawk pakhat an talh a, a khawnâwtin ruai an
ṭheh mûp mûp... mahse chûng ni-ahte pawh chuan Pathian aiin Pi Ma-hluanite nupa chuan chawimawina an dawng nasa zawk. Pangparṭhi, Thangchhuah puan, Tawlhloh puan, Memmento tih ang reng vel te chu a let pheng phung mai mawle. Thusawitute lah chuan, an nupa ṭhatzia, khawngaihna an ngahzia, an Kohhran tân nu leh Pa nih an tlinzia, an zaidamzia, biak an nawmzia, an tlâwmngaihzia, an rilru thianghlimzia... a tam lutuk, fakna hlir fakna hlir ...an hnârkua aia an rilru a zau zawkzia thlengin an sawi mawle. A nuṭapa hmingin Bus thar an lei, a bangah lian tâwkin “God’s Gift’ tih an ziak vêl. Mahse, rei an service hmain khâmah a lum a, mi sawm laiin thihna an tâwk a, mi tam tak an hliam bawk. Chuta ṭang chuan an Kohhran pawh an darh ṭan ta a ni.

Ku Muanga’n ‘Saprama Missionary nuai khat thawn luh Project’ a lo siam pawh kha kalpui zêl duh pâwl leh duh lo pâwl an lo awm a, General Assembly-ah te pawh an chai nasa ṭhin hle. Changsâng ber, fing ber, hre ber leh Pathian mi-hriat bik, ruat bik nia inngai ṭhiau awmkhâwm an ni bawk a, thumûm an nei thei lo. Tun hnu-ah phei hi chuan Vohbik ziding inti ṭhiau pâwl nga a lo piang ta. Chûngte chu, Krista Vohbik, Messianic Vohbik, Reformed Vohbik, Khuanu Vohbik leh Zalen Vohbik te an ni. An Biak In pawh neitu nih inchuhin an intualvuak chiam ṭhin, mahse tunah chuan thuneituten an kalhsak a, tumah an lût thei tawh lo.

Hêng pâwl hrang hrangte rindan hi tlêm han thlir i la. Krista Vohbikte hi chuan ziding lehzualah an inngai a, an pâwla tel lo chu tumah Vanram kai turin an ring lo. Anni chuan Vanram kaisa-ah an inngai a, Biak-In pawh neih ṭulin an hre tawh lo. Khawhar-In hi an Biak-In a ni mai. Mitthi dâr hi ‘Inkhâwm dâr’ an ti a, an kal kim thei ṭhap ṭhap khawp mai. Thlan ṭhutni-te phei hi chu an Birthday emaw an ti a, Pathian thu, maksak pui pui hi an auchhuahpui ngheng zel mai a ni. Tin, an biak, Isua hi dik bik hliah hliaha hriatna an nei a, midangin an biak ve, Isua hi chu dik vak lo turah an ngai tlat thung. An zâwlnei, Pi Peter Thangi thupuan hi an ngai pawimawh hle bawk.

Messianic ho hi chuan Isua lokal leh huna a ‘landing site’ hnaih a lo awm lâwk kha finthlak hle turah an ngai a, Jerusalem lama pêmthlâk an tui pui hle. An nghah Messia hi engtikah nge a lokal dawn a hriat theih mai si loh, lokal ta thut se, a hmuak tura liam thlâk chûk chûk a ngai dawn a.

Puja chawlh lai velte a lo nih phei chuan Air Ticket a rush lutuk ang, extra-a sum tam tak sen a ngai dawn. Chuvangin, Olive tlâng chheh vela lo inbenbel lâwk kha fuh hle turah an ngai a ni. Hei vang hi a ni ang chu, tunlai tak phei hi chuan Isua aiin Passport leh Visa an sawi zing zawk.

Reformed-ho hi chuan Kohhran dang tih loh dân anga tih zêl kha Vanram kaina turah an ngai tawp mai a ni. An inkhâwm ve châng pawhin Pulpit hnungah mipui an ṭhu daih, Lal ṭawngṭaina pawh hi a tawp lam aṭangin an sawi ṭan ṭhin. ‘Dân Kohhran-ho angin Biak-In darin min control tur a ni lo’ an ti a, inkhâwm banah an vaw mai, zing ṭawngṭai inkhâwm pawh tlai lamah an nei daih bawk. Chu mai a la ni hleinem... inkhâwm dâwna inchei vur te hi an duh lo, a pharisai an ti tlat, Paijama leh sliper nen tlâwm takin an inkhâwm hnak hnak ṭhin. Good Friday pawh hi Sunday-ah an hmang mai ṭhin.

Khuanu Vohbikte hi chuan Galili dil tih vel aiin Rihdil khi an ngai pawimawh tawh zâwk. Look East Policy-te hi an tuipui ṭhin khawp mai. Mahse, Korea film en ngun viau ringawt hi Look East Policy tihhlawhtlinna chu a ni lo an ti. Anni chuan, kan Pipute lo chênna ṭhin ram, Ṭiau ral, khi tah Khampat Bûngpui, Shan ram, Rihdil leh a chhehvel ram te thlengin rinna mitin kan thlir tur a ni, chu chu Look East Policy dik tak zawk chu a ni an ti. An chang sâng lutuk tawh a, Isua hming te pawh hi an lam ri tawh ngai lo. Pathian tih aiah Khuanu, Pu Vana te an ti daih. Vanchung nula, Sichangneii, Pialral, Lungloh-tui tihte kha an sawi zing zawk. Sechhun Khuangchawi, Mim Kût, Chapchar Kût, Mitthi râwp lâm tihte kha an hmang uar ṭhin hle. An hla sak tui ber ṭhin pawh “Pipu Chhuahtlâng hlui” tihte kha zuk ni mauh a... an hlim thei ve lutuk.

Zalên ho hi chu an pâwl hming ang ang hian an zalên a. Engkim tih a thiang veks, Isua’n mi zawng zawng a chhandam vek tawh, Vanram kan kâi vek ang an ti hmiah mai. Isua thisena lei kan ni tawh a, Vanram hi kai tum lo sa teh mah ila kan kai tho tho ang, kawng dang a awm lo an ti. Anniho hi chuan Vanram hi an ngai thupui ber lo... he khawvela hlim taka awm tlan dial dial hi Pathian thu hle in an hre ringawt mai a ni.

An Pâwl kehdarh hma kha chuan Tumsângi kha an hotunu ber a ni ṭhin a, mahse Pi Ma-hluani’n a rawn nêkchhuak ta mai si... a tâwpah phei chuan ho tlêm nen Kohhranpui, Peterian Churh (Nuhovin Terian Kohhran an tih mai ṭhin)-ah bawk an kir leh ta a ni. Rev. Dr Hleizuama pawh an Kohhran an kehdarh tâk hnu kha chuan ho tih tham a nei tawh lo. Sapram ṭanpuina a lo tawp ta bawk nen, an harsa ve ta hle... chêng sâwm ‘note’ te pawh a hmu lian ve ta lurh mai. Chutih lai chuan Uarbiknei Baptizo Church (UBC) lamin an pâwla kir leha an Pastor ni turin an lo thlêm ve reng bawk, an in dawr vel mêk. Mahse, Baptisma chungchângah buaina tlêm an nei. Rev. Dr Hleizuama hi chu tun hmain hnimphum ngatin Baptisma a lo chang tawh a, Vanram kai sa a ni, buaina a awm lo. An nu, Pi Ma-hluani erawh hi chu, lû tithak tâwk vel leka tui baptisma lo chang tawh kha a ni a ...engtinnge ni dawn? Ma-hluani’n engtin nge a ngaih ang? “Baptisma chan hian mawng tih-huh ve kher a ngai em ni? ...mawng hul phiang paw’n Vanram a kai theih lutuk” a ti dawn nge? “Sum tamna lam lam chu Pathian remruat-ah kan ngai ang” a ti dawn?

Politics lam ve thung. Rualrem-ah chuan Pu Kâpa a la lal bûr bûr zel a, khing thla thei an la awm lo, a tar thih nghah a ni mai. Phunga a zawi ta. Pu Zova erawh a la ṭawng thau ṭhin pâng pâng hle. Ani tereuh hi chêt fuh a tum lutukna lamah hian chêtsual khet hi a ching reuh a, a pawi
ṭhin khawp mai. Pu Lal(ve)beiseia’n tactic chi hrang hrang hmangin intheh lâr a tum ve mêk bawk. Hmunkhawhar city lamah erawh, mi tharin Pu Chala a rawn thlâk ta, Khawnuam-ah Pu Vailawma’n chaurau êk a thai ṭan mêk bawk. Darringaia pawh a rilru aiin a pumpui a la chak zawk zel. Pu Kâpa hnuaiah contract hna chhe te te a hmu ve ṭhin, mahse a inkhâwl thei lo, ‘Hman zawh thuai thuai policy’ kha a la chhawm nung zel.

Aw le, khatiang kha Ku Muanga awm loh hnua thil awm dan chu a ni a, a bâk chu mahni a lo mitthla chhunzawm ve tawh mai tur a ni ang chu.